Słomkowski Antoni (1900–1982), ksiądz, dogmatyk, mariolog, profesor i rektor KUL. Ur. 5 XII w Ryszewku (pow. Żnin), był jednym z dziesięciorga dzieci Wojciecha, włościanina, i Weroniki z Kończalów.
S. uczył się w szkole powszechnej w Szelejewie i Ryszewie, a w l. 1912–19 w szkołach średnich w Trzemesznie i Gnieźnie. Z pobudek patriotycznych, pomimo słabego zdrowia, zgłosił się 1 VII 1919 do WP i służył do 12 X 1920, biorąc udział w wojnie polsko-sowieckiej. W marcu 1921 zdał maturę w gimnazjum w Gnieźnie i wstąpił do gnieźnieńskiego seminarium duchownego; przez trzy lata studiował teologię w Poznaniu, a w r. 1924 został wysłany na studia do Strasburga, podczas których przyjął święcenia kapłańskie 11 X 1925. Studia ukończył w r. 1928 ze stopniem doktora teologii uzyskanym na podstawie obronionej w czerwcu t.r. pracy pt. L’état primitif de l’homme d’après la tradition de l’Église avant Saint Augustin (Paris 1928). W r. akad. 1928/9 studiował w Rzymie na uniw. gregoriańskim i w Angelicum.
Po studiach S. pracował w kancelarii prymasa kard. Augusta Hlonda, początkowo jako sekretarz, potem jej kierownik (lipiec 1929 – koniec 1930). Następnie podjął wykłady z historii filozofii w Seminarium Gnieźnieńskim. Dn. 27 IV 1933 habilitował się na Wydz. Teologii Katolickiej Uniw. Warsz. na podstawie rozprawy pt. Pierwotny stan człowieka według nauki św. Augustyna. Studium z historii dogmatów (Lw. 1933). We wrześniu 1934 objął katedrę teologii dogmatycznej na Wydz. Teologicznym KUL-u jako profesor nadzwycz. Pełnił również funkcję prodziekana (1935–7) i dziekana Wydziału (1937–9), zarazem był duszpasterzem akademickim (1936–9). W czasie okupacji niemieckiej przebywał kolejno: w Gąsawie, Warszawie (do r. 1940), w Krężnicy Jarej koło Lublina, gdzie był duszpasterzem i jednocześnie wykładowcą w tamtejszym wyższym seminarium duchownym.
Po wyparciu Niemców z Lublina S. został wybrany 2 VIII 1944 przez obecnych w Lublinie profesorów i wykładowców na p.o. rektora KUL. Po otrzymaniu tytułu profesora zwycz. (11 II 1946) wybrano go na rektora 20 III t.r., a ponownie 5 III 1949. Otwarcie uniwersytetu nastąpiło w niezwykle trudnych warunkach politycznych, lokalowych, finansowych i personalnych. Gmach jego był zniszczony w czasie działań wojennych. Aby uzyskać środki finansowe na remonty, zabiegał S. o pomoc zarówno w kuriach biskupich, jak i u władz państwowych, organizował zbiórki w kościołach i na ulicach miast. Uruchomił od razu Wydziały: Teologiczny, Prawa Kanonicznego, Humanistyczny, Prawno-Społeczny. Zatrudnił uczonych z uniwersytetów: lwowskiego, wileńskiego, poznańskiego. Przyłączył do Wydz. Teologicznego seminarium duchowne w Lublinie; otworzył Wydz. Filozoficzny, na którym ukształtowała się lubelska szkoła filozoficzna (Mieczysław Krąpiec OP i in.). Wznowił już w listopadzie 1944 działalność Tow. Naukowego KUL, i w l. 1944–51 pełnił obowiązki prezesa. Dzięki decyzji S-ego zaczęto wydawać od r. 1949 „Roczniki Teologiczno Kanoniczne”. Podjął także budowę gmachu biblioteki KUL przy ul. Chopina 27. S. jako rektor znany był z tego, że otaczał opieką studentów przybyłych ze zubożałych rodzin, udzielając stypendiów, bezpłatnych posiłków, a także oddając większość swej pensji na ich potrzeby. Organizował opiekę lekarską wspólnie z władzami Uniw. Marii Curie-Skłodowskiej, kolonie w Smołowie, we Fromborku i Krynicy. Zabiegał o otwarcie domów akademickich, a w r. 1951 rozpoczął budowę domu akademickiego na tzw. Poczekajce. Jako rektor musiał stawiać czoła wielu trudnościom i przeszkodom stwarzanym przez Min. Oświaty (a od kwietnia 1950 – Min. Szkół Wyższych i Nauki), które m. in. ściągało wykładowców z KUL na uczelnie państwowe i utrudniało awansowanie jego pracowników. Wg S-ego KUL miał być uniwersytetem apolitycznym, dlatego też nie zgodził się na żądanie władz państwowych podporządkowania zrzeszeń studenckich na KUL powstałej w r. 1946 Federacji Polskich Organizacji Studenckich, ani też na działalność na uczelni Związku Akademickiej Młodzieży Polskiej, na którego zebraniu założycielskim na KUL 23 III 1950 oświadczył jednoznacznie: «Duszy młodzieży wam nie oddam». Sprzeciw ten oraz odmowa udziału w Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu (1948), jak również odmowa podpisania jego rezolucji, a zwłaszcza przyjęcie w r. 1951 ok. tysiąca młodzieży ze sfer tzw. «kułackich» i «kapitalistycznych» – co stało w jawnej sprzeczności z polityką ówczesnych władz – spowodowało usunięcie go ze stanowiska rektora 6 X 1951; przebywał wtedy w seminarium duchownym księży pallotynów w Ołtarzewie.
Dn. 1 IV 1952 pod zarzutem handlu zagraniczną walutą (którą otrzymywał na potrzeby uczelni) S. został aresztowany i 16 VI 1953 skazany na trzy lata więzienia. Zwolniony 26 XI 1954 prowadził rekolekcje dla kapłanów, zakonnic i świeckich w Warszawie. Organizował dni skupienia dla lekarzy i nauczycieli. Dn. 1 V 1957 S. powrócił na KUL i podjął wykłady z dogmatyki. Musiał je jednak przerwać w końcu grudnia 1960 z powodu zakazu Min. Szkolnictwa Wyższego, które uzasadniało swą decyzję tym, że był w przeszłości karany. Od stycznia 1961 aż do końca r. akad. 1970/1 prowadził wykłady z dogmatyki w Seminarium Gnieźnieńskim. Wykładał również w l. 1956–72 teologię dogmatyczną i życia wewnętrznego w seminarium duchownym w Ołtarzewie (z przerwami). Pracował na stanowisku profesora zwycz. teologii dogmatycznej na Papieskim Wydz. Teologicznym we Wrocławiu (1966–73). W r. 1962 należał do inicjatorów założenia w Warszawie Prymasowskiego Studium Życia Wewnętrznego; był przez dziesięć lat jego kierownikiem i profesorem (późniejszy Instytut podlegający Papieskiemu Wydz. Teologicznemu w Warszawie). Poprzez wykłady dla kleryków i księży, referaty wygłaszane na różnych sympozjach teologicznych przyczynił się znacznie do wprowadzenia w życie nauczania Soboru Watykańskiego II w Polsce. Był też w l. 1973–8 członkiem Rady Naukowej Episkopatu Polski. Duże zasługi położył dla rozwoju i pogłębienia życia duchowego zakonów żeńskich; poza licznymi rekolekcjami organizował konferencje i spotkania ascetyczne, był inicjatorem pielgrzymek na Jasną Górę. Za swą działalność rektorską został odznaczony w r. 1947 godnością Szambelana Jego Świątobliwości, w r. 1958 został kanonikiem prymasowskiej kapituły w Gnieźnie, a w r. 1978 otrzymał od Senatu KUL medal za zasługi dla tej uczelni.
Dorobek teologiczny S-ego zawiera 4 książki i ok. 60 artykułów oraz recenzji. W jego archiwum osobistym pozostało wiele skryptów i obszerna praca na temat życia wewnętrznego. Był wybitnym znawcą teologii dogmatycznej, którą zajmował się zasadniczo do r. 1957, i teologii duchowości oraz mariologii. Bywa wymieniany jako znawca zarówno teologii św. Augustyna jak i św. Tomasza z Akwinu. S. przyczynił się do rozwoju w Polsce powojennej teologii życia wewnętrznego poprzez stworzenie na Wydz. Teologicznym KUL w r. 1958 katedry z tego zakresu i wspomnianego wyżej Studium Życia Wewnętrznego. Ogłosił też książkę Pochodzenie człowieka w świetle nauki Kościoła katolickiego i w świetle teorii ewolucji (L. 1946 Wyd. 2., L.–Wr. 1947), w której ukazywał możliwości uzgodnienia prawdy wiary o stworzeniu człowieka z hipotezą ewolucji; była ona trzykrotnie wznawiana i długi czas należała do podstawowej lektury z tej dziedziny. Pod jego kierunkiem doktoryzował się A. Krupa OFM, a także M. Krąpiec OP. Pośmiertnie ukazały się wspomnienia S-ego pt. KUL 1934–1939 (Fragment wspomnień) w: „Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1925–1939 we wspomnieniach swoich pracowników i studentów” (L. 1989).
Lata emerytury (od r. 1972) przeżył S. schorowany w założonym przez siebie domu rekolekcyjnym w Kaniach koło Warszawy. Zmarł 19 II 1982 i został pochowany na cmentarzu księży pallotynów w Ołtarzewie.
Bibliografia historii Kościoła w Polsce 1982–1984, W. 1997 II, III; Słownik biograficzny miasta Lublina, L. 1996 II; Słown. Pol. Teologów Katol. 1981–1993, W. 1995 VIII (bibliogr.); Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Księga Pamiątkowa w 75-lecie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wkład w kulturę polską w latach 1968–1993, L. 1994 s. 31–43; – Historia katolicyzmu społecznego w Polsce 1832–1939, W. 1981; Karolewicz G., Drugi założyciel KUL, „Więź” R. 25: 1982 nr 6 s. 165–8; taż, Ks. Antoni Słomkowski, w: Nauczyciele Akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, L. 1994 II 196–8; Katolicki Uniwersytet Lubelski. 50 lat działalności, L. 1968 s. 20, 25, 49 (fot. po s. 48); Warzeszak J., Ks. rektor Antoni Słomkowski, odnowiciel KUL, teolog, rekolekcjonista, człowiek sumienia, W. 1998 (bibliogr.); – Z dyplomem KUL w Polskę. Wspomnienia i relacje, Pod red. Z. Jasińskiej, M. Staniszewskiej, L. 1994 (fot.); – „Tyg. Powsz.” 1982 nr 1–2, 1996 nr 27; „Życie Warszawy” 1982 nr 32, 33; – Arch. m. Warszawy w W.: Akta sądowe, nr akt IV K 403/52; Arch. KUL: Kancelaria Rektorska 1944–1951; Dom rekolekcyjny w Kaniach koło Warszawy: Archiwum osobiste S-ego.
Józef Warzeszak