Moskorzowski (Moskorzewski) Hieronim (Jarosz) z Moskorzowa h. Pilawa (ok. 1560–1625), działacz i pisarz ariański. M. pochodził z średnio zamożnej rodziny osiadłej w północnej części ówczesnego woj. krakowskiego. Był synem Stanisława, podstarościego lelowskiego, dziedzica Chlewskiej czyli Moskorzowskiej lub Zapolnej Woli (w paraf. Moskorzów), Drużykowej i Wojsławic, i najpewniej Doroty Kmitówny z Woli Sasinowej. M., wychowany wśród kalwińskiej szlachty, protegowany przez Stanisława Szafrańca, w l. 1575–6 studiował na uniwersytecie w Lipsku i Wittenberdze, m. in. wraz z Andrzejem Szafrańcem oraz Janem Gołuchowskim. W wyniku podziału ojcowizny, dokonanego 28 XI 1583 przy pośrednictwie Szafrańca, M. otrzymał Wolę Chlewską wraz z łąkami i prawem patronatu w Moskorzowie, zaś jego młodszy brat Piotr Wojsławice. W tym też mniej więcej czasie ożenił się M. z Anną Pawłowską z Lipy, wdową po swym sąsiedzie Stanisławie Piecu, biorąc za nią w posagu 2 000 złp. oraz folwark w Lipie (w pow. opoczyńskim). Później M. zamienił się dziedzictwem z bratem Piotrem, biorąc dla siebie na własność mniejszą wieś Wojsławice, ale zachowując w posesji Wolę. W latach dziewięćdziesiątych był M. zamożnym i poważanym wśród szlachty ziemianinem. W r. 1590 Mikołaj i Zuzanna Kozłowscy z Kozłowa byli mu winni 4 800 złp., w tymże czasie posiadał w zastawie wieś Budziejowiec w Proszowskiem, a także odzyskał na własność Wolę Chlewską,
W małopolskim środowisku kalwińskim tych lat odgrywał już M. pewną rolę; wedle późniejszej relacji J. Zaborowskiego «w szkołach naszych egzaminatorem bywał, zwano go trzecim okiem patrona wielkiego», czyli Stanisława Szafrańca (sam M. nie miał już wtedy może drugiego oka). W listopadzie 1584 rozpoczął M. działalność polityczną na sejmiku krakowskim w Proszowicach jako «sąsiad i sługa» Stanisława Szafrańca. Był wtedy stronnikiem Zborowskich i czytał ich skrypty na sejmiku. W r. 1587 został wybrany na deputata do sądu kapturowego pow. lelowskiego oraz na posła z woj. krakowskiego na sejm konwokacyjny. Brał wówczas również udział w życiu politycznym woj. sandomierskiego, podpisując 19 IX uchwałę opowiadającego się za wyborem Zygmunta Wazy sejmiku w Opatowie. Być może, iż napisał M. wydane anonimowo dziełko moralistyczno-patriotyczne pt. „Philopolites, to jest miłośnik ojczyzny…” (1588), poświęcone Szafrańcowi. Nie wykluczone też, iż to właśnie M. («kalwinista jakiś jednooki») spolszczył w r. 1590 słynny pamflet antyjezuicki „Equitis Poloni in Jesuitas actio prima”. W okresie walki stronnictw przed sejmem inkwizycyjnym należał do opozycji popularystów. Na zjeździe różnowierców w Radomiu 24 IX 1591 opowiedział się za konfederacją warszawską, a przeciw prymasowi, bronił legalności zjazdów szlacheckich, ustosunkowując się jednak z rewerencją do króla Zygmunta III i pojednawczo wobec katolików. Sporą rolę odegrał na zjazdach popularystów w Lublinie w kwietniu oraz w Jędrzejowie w czerwcu 1592. Wybrany t. r. na posła krakowskiego na sejm inkwizycyjny 1592 r. zajął na nim stanowisko jednego z przywódców umiarkowanej opozycji. Protestował przeciwko nadaniu biskupstwa krakowskiego Jerzemu Radziwiłłowi i został członkiem delegacji wysłanej do króla. Był jeszcze może M. posłem sejmowym w l. 1593 i 1595, ale potem (po przejściu na arianizm) jego działalność polityczna przygasła. Po śmierci (1591) pierwszej żony ożenił się M. 2 X 1593 po raz drugi, z arianką Reginą Dudyczówną, córką Andrzeja Duditha (zob.), dziedziczką miasteczka Śmigiel w Wielkopolsce, wziąwszy za nią w posagu przynajmniej 3 000 złp. Zaopiekował się wówczas braćmi żony oraz jej matką, wybitną arianką Elżbietą ze Zborowskich Dudyczową (zm. 1601), a sam przebywał po części w Wielkopolsce. Ok. r. 1592 lub 1593 odwiedził w Krakowie Fausta Socyna, które to spotkanie wywarło, jak się zdaje, decydujący wpływ na ewolucję jego poglądów religijnych w kierunku antytrynitarskim. Ewolucja ta nie przyszła mu łatwo, jak świadczy powstałe w tym okresie pisemko M-ego pt. Scrupuli, które przedłożył Socynowi i w którym sformułował szereg wątpliwości na temat arianizmu polskiego; pisemko to Socyn opatrzył obszerną refutacją. W końcu 1594 r., gdy gościł w swym folwarku Lipa zebranie ministrów ariańskich, był już z pewnością zwolennikiem zboru mniejszego. W r. 1595 wydrukował anonimowo u ariańskiego drukarza krakowskiego Aleksego Rodeckiego książeczkę broniącą arian przed posądzeniami o sprzyjanie Turkom, pt. Oratio, qua continetur brevis calumniarum depulsio… Ad regem serenissimum et senatores illustrissimos… W połowie t. r. F. Socyn zadedykował «naszemu M-emu» swą pracę „De unigeniti Filii Dei existentia…”. Na przełomie stuleci przebywał M. głównie w «ojczystym folwarczku» – Woli Moskorzowskiej, zaglądając często na roki ziemskie do Lelowa, na których prezydował nawet jako subdelegat sędziego. Potem przeniósł swą główną siedzibę do bogatej wsi nad dolną Nidą – Czarkowy, którą kupił i gdzie ok. r. 1600 założył znaczny potem zbór ariański. Miał tam folwark, piękny dwór, bogatą bibliotekę i nadwornego poetę – ministra Szymona Pistoriusa. Był również dziedzicem Januszowic w okolicach Wiślicy oraz posesorem Bronocic, Pirocic i Dziekanowic, które zastawił mu Marcin Silnicki za 20 000 złp.
Zostawszy z początkiem XVII w. drugim po Jakubie Sienieńskim (magnat ów był nawet dłużnikiem M-ego) patronem arianizmu małopolskiego, przebywał często w Rakowie. W marcu 1601 był tam jednym z najaktywniejszych uczestników ważnego dla rozwoju wyznania synodu, na którym Faust Socyn przedstawił główne założenia swego systemu teologicznego. T. r. usiłował pozyskać na kierownika szkoły lusławickiej wykładowcę z Heidelbergu Konrada Vorstiusa. Opiekował się także innymi intelektualistami ariańskimi przybyłymi z Niemiec: Walentym Smalcem (matka tegoż zmarła w r. 1600 w Woli Moskorzowskiej), czy też Marcinem Ruarem. Na październikowym synodzie rakowskim w r. 1602 zaznaczył kilkakrotnie swą obecność dyskutując z Faustem Socynem. T. r. ogłosił M., już pod własnym nazwiskiem, polemiczną broszurę antykalwińską Odpowiedź na skrypt Przestrogą nazwany, który x. Jan Petrycy, minister zboru na Jodłówce, wydał w r. 1600. Miłośnik poezji Jana Kochanowskiego, pokpiwał tu zwłaszcza z formy antyariańskich wierszy kalwińskiego ministra. W r. 1605 był, wraz z Walentym Smalcem, Piotrem Statoriusem i J. Völklem, współautorem słynnego katechizmu rakowskiego („Katechizm zboru tych ludzi…”), do którego napisał zapewne przedmowę. M. był też głównym tłumaczem tegoż dziełka na łacinę („Catechesis Ecclesiarum, quae in Regno Poloniae...”, Raków 1609) i opracował do łacińskiego wydania przedmowę skierowaną do króla angielskiego Jakuba I. W początkach 1606 r., wraz z Janem Liciniusem i W. Smalcem, przeprowadził korektę Nowego Testamentu w przekładzie Marcina Czechowica.
Ostatnim (jeśli nie liczyć podpisania instrukcji dla krakowskich posłów sejmowych w r. 1618) wystąpieniem politycznym M-ego był jego udział w rokoszu Zebrzydowskiego. Jako deputat woj. krakowskiego wziął udział w przedrokoszowym zjeździe lubelskim, ociągając się z podpisaniem uniwersału zwołującego rokosz. Na zjeździe w Sandomierzu w sierpniu 1606 był krakowskim delegatem do opracowania artykułów rokoszowych. W czasie dyskusji rokoszowych bronił swobody wyznaniowej dla arian, w stosunku do króla wykazywał jednak wiele umiarkowania. W życiu zboru braci polskich pierwszego i drugiego dziesięciolecia XVII w. M. odgrywał rolę pierwszoplanową, i to zarówno jako działacz i ofiarny patron, jak i niepospolicie utalentowany pisarz. Pierwsze poważniejsze wystąpienie pisarskie M-ego miało miejsce w r. 1607, kiedy to włączył się do polemiki zainicjowanej przez Piotra Skargę („Zawstydzenie arianów”, 1604) ogłaszając w Rakowie, napisane rok wcześniej, Zniesienie Zawstydzenia…, wraz z przedmową skierowaną do Zygmunta III, a utrzymaną w formie apelacji szlachcica do króla. Na to umiarkowane w treści i formie dziełko odpowiedział Skarga również stosunkowo spokojnie „Wtórym zawstydzeniem arianów przeciw… Jaroszowi Moskorzowskiemu z Moskorzowa” (1608); jezuita pochwalił tu nawet pośrednio swojego przeciwnika stwierdzając, że Smalc «może za swym mistrzem, panem Moskorzowskim, księgi Socyna nosić». M. kontynuował polemikę ogłaszając w r. 1610 Zniesienie Wtórego zawstydzenia księdza Skargi, przedmowę zaś skierowując do «Cnego Narodu Polskiego», tj. braci szlachty, oraz broniąc korzystnej dla państwa tolerancji. Nie należy chyba do prac M-ego dziełko polemiczne „Zawstydzenie księdza Skargi…” (Raków 1606) oraz „Wtóre zawstydzenie księdza Skargi…” (1615), ogłoszone pod pseud. „Szlachcic Polski”.
Jesienią 1610 wydelegowany został M., wraz z J. Sienieńskim, do Gdańska, żeby zlikwidować tam radykalną frondę ministra tamtejszego zboru Krzysztofa Ostorodta. T. r. rozpoczął ogłaszanie w Rakowie ineditów Socyna, publikując „De statu primi hominis ante lapsum…”, które to dzieło zaopatrzył w przedmowę do Maurycego, landgrafa heskiego. Jednocześnie utrzymywał żywe stosunki z kręgiem krypto-socyniańskim skupionym w Altdorfie wokół Ernesta Sonera. W r. 1611 wydelegowany został na synod arian prowincji litewskiej i powierzono mu (wspólnie z W. Smalcem) rewizję dziełka Michała Gitticha „De gravissima quaestione...”, której wyniki przedstawił na synodzie rakowskim w maju 1612. Na tymże synodzie przedłożył M. napisany wspólnie ze Smalcem memoriał w sprawie zawarcia unii z mennonitami gdańskimi, a w czerwcu t. r. próbował bezskutecznie doprowadzić na synodzie w Lublinie do ugody z ewangelikami. Od jesieni t. r. pojawiają się wiadomości o chorobach, które odtąd często go trapiły.
Jednocześnie M. kontynuował działalność polemiczną. W r. 1613 opublikował Refutatio Appendicis, quam Martinus Smiglecius… libro, cui titulum dedit Nova monstra novi Arianismi, apposuit…, poświęcając ją bpowi krakowskiemu Piotrowi Tylickiemu jako dygnitarzowi państwa, a w r. 1617 napisaną już sześć lat wcześniej Odpowiedź na książkę ks. Gurskiego (Marcina Łaszcza?) oraz Refutatio libri de baptismo M. Smiglecii. W r. 1618 ogłosił kilka pism Socyna. Zaginęła natomiast rękopiśmienna polemika M-ego z Hugonem Grocjuszem «de satisfactione Christi». W r. 1616 M. brał żywy udział w dyspucie z karmelitami w Lublinie oraz próbował szerzyć arianizm na Słowacji poprzez kontakty z tamtejszą rodziną pastorską Lochmannów. W r. 1617 dyskutował z kalwinami w Bełżycach, Gorlicach i Ożarowie, w 1618 zaś odbył dysputę ze znanym ich ministrem Danielem Clementinusem. W drugim dziesięcioleciu XVII w. współkierował M. ośrodkiem ariańskim w Rakowie i był tam scholarchą. Wraz ze Smalcem odgrywał M. główną rolę w czasie organizowanych wtedy w Rakowie w gronie ministrów ariańskich dysput, które poświęcone były rozmaitym teoretycznym i praktycznym aspektom doktryny socyniańskiej. W r. 1622 został wybrany na jednego z rewizorów kompendium socynianizmu napisanego przez Jana Völkla, pt. „De vera religione”. Zapewne jednak nie podjął tej pracy, gdyż t. r. w grudniu ciężko się rozchorował.
M. odegrał doniosłą, choć dotąd właściwie nie zbadaną, rolę w dziejach wczesnego socynianizmu, aktywnie i z poświęceniem uczestnicząc we wszystkich zasadniczych inicjatywach i polemikach tego ruchu. Otwarta wciąż pozostaje kwestia oceny oryginalności poglądów teologiczno-filozoficznych M-ego; w każdym jednak razie należał on do wykształconych i sprawnych pisarzy socyniańskich pierwszego dwudziestolecia XVII w. Był też zdolnym poetą. W zborze mniejszym, a nawet wśród jego przeciwników cieszył się znacznym autorytetem, do którego powstania przyczyniała się dodatkowo prowadzona przez M-ego praktyka lekarska (pomocy udzielał mu cieszący się dużą sławą chemik Szymon Polan), wykonywana wprawdzie bez profesjonalnych uprawnień, lecz z dobrymi – wedle ówczesnych relacji – wynikami. W r. 1623 przeżył M. ciężko napad Lisowczyków na Raków, a w r. n. był już bliski śmierci. Dn. 10 VI 1625 skwitowali go ze swych pretensji Lachowscy. Zmarł w Rakowie 19 VII 1625.
Dziećmi M-ego z pierwszej żony Anny Pawłowskiej były zapewne córki Anna i Bogumiła oraz syn Stanisław Kazimierz (zm. 1612), któremu już w r. 1610 przekazał ojciec Wolę Chlewską. Synami Reginy Dudyczówny byli Andrzej Chrystian (zob.), Jan Teofil (zob.) i Krzysztof. Jedna z córek M-a miała być żoną Zbigniewa Sienieńskiego.
Estreicher; Nowy Korbut, II; Uruski; – Pasierbiński T., Hieronim z Moskorzowa Moskorzowski, Kr. 1931 (przestarzała monografia, recenzje: „Pam. Liter.” R. 29: 1932 s. 259–60, 535–6, „Reform. w Pol.” T. 6: 1934 s. 265, 269–74; – Adelt M., Historia de Arianismo…, Gd. 1741 s. 27; Barycz H., Geneza i autorstwo Equitis Poloni…, Kr. 1934; Caccamo D., Ernest Soner i kryptoarianizm w Altdorfie, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 9: 1964; Chmaj L., Bracia polscy, W. 1957; tenże, Faust Socyn, W. 1963; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, W. 1974; Kot S., Dysputacje arian polskich…, „Reform. w Pol.” T. 7–8: 1936; tenże, Dysputacyj braci polskich katalog…, tamże T. 9–10: 1937–9; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce, 1606–1609, Wr. 1960; Merczyng, Zbory i senatorowie, s. 107; Ogrodziński W., Polskie przekłady Horacego, Kr. 1935 s. 52–3 (nadb. z Commentationes Horationae); Otázky dějin střední a východni Evropy, Brno 1971 s. 139; Raków ognisko arianizmu, Kr. 1968; Studia nad arianizmem, W. 1959; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Pol.” T. 7–8: 1936; Urban W., Studia z dziejów antytrynitaryzmu na ziemiach czeskich i słowackich w XVI–XVII w., Kr. 1966; Wilbur E. M., A History of Unitarianism, Socinianism and its Antecedents, Cambridge (Mass.) 1946; Zeltner G. G., Historia Crypto-Socinismi…, Lipsiae 1729 I 34, 155, 168–9, 272–6, 755, 760, 1166–1209, II 432, 572–5; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Bibliotheca Fratrum Polonorum, I; Bock, Historia antitrinitariorum, I; Cztery broszury polemiczne z początku XVII wieku, W. 1958; Diariusze i akta sejmowe z r. 1591–2, Kr. 1911, Script. Rer. Pol., XXI; Diariusz zjazdu protestantów w Radomiu 1591 r., Arch. Kom. Hist. AU, Kr. 1902 IX; Disputatio inter RP. PP. Discalceatos… et Ioannem Statorium Arianum…, Cracoviae 1621; Dokumenty z życia różnowierców polskich, „Odr. i Reform. w Pol.” R. 2: 1957 s. 194; Epitome colloquii Racoviae habiti anno 1601, W. 1966; Franconius D., Illustrium virorum omina…, [Raków] 1612; Gąsiorowski, Zbiór wiad. do hist. sztuki lek.; Lustracja dróg woj. krakowskiego z r. 1570, Wr. 1971; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., II; Metrica nec non liber nationis Polonicae Universitatis Lipsiensis, Ed. S. Tomkowicz, Kr. 1881 s. 27; Per la storia degli eretici italiani del secolo XVI in Europa, Ed. D. Cantimori, Roma 1937; Pistorius S., Sacra epigrammata, [Raków 1611 – ok. 1636], octernio I, VI, X, XI, XV; Socyn F., Listy, W. 1959 II; Stoiński J., De Iesu Christi divinitate et remissione peccatorum…, Racoviae 1618; Źródła Dziej., XIV 69–70; – AGAD: ASK IV 37 k. 9v., 14v., 15v.; Arch. Kurii Metrop. w Kr.: Acta Officialia t. 104 s. 65; Arch. Państw. w Kr.: Castr. Crac. t. 116 s. 132–136, t. 144 s. 1399–1401, t. 155 s. 1203–1204, t. 173 s. 1223, t. 174 s. 204–206, t. 193 s. 1063–1072, t. 195 s. 374–376, 455–457, Castr. Crac. Rel. t. 26 s. 1705–1706, t. 30 s. 2090, t. 31 s. 635–636, t. 37 s. 1396–1401, t. 43 s. 1369–1370, Terr. Crac. t. 289 b s. 1129–1130, t. 296 s. 271–272, 401, t. 325 s. 185–187, t. 329 s. 171–172, 199, t. 332 s. 97, t. 333 s. 19–20, 27–28, 33–37, 545–546, 598–599, 763– 764, 1050, t. 334 s. 1, 181–185, 194, 202, 205–206, 219–220, 501–514, 517–522, t. 336 s. 294–296, 489–490, 1163–1164, 1430, t. 337 s. 181, 194, 759–763, 1210–1211, t. 339 s. 517, 534–540, 575–578, 599–600, 693–698, t. 341 s. 809–810, t. 342 s. 1, 343, 522–523, 467–469, t. 344 s. 191, t. 345 s. 846–847, t. 347 s. 169–171, t. 348 s. 156–158, 637, 650– 653, t. 349 s. 1–2, 24–28, t. 352 s. 346; B. Czart.: rkp. 1403 s. 2; B. PAN w Kr.: rkp. 7455 k. 538–541 oraz Teki Pawińskiego nr 21 k. 51; – Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziej. Życia umysłowego Polski w Materiałach Red. PSB; – Informacje dr Ladislao Lászloczkyego z Bolzano.
Wacław Urban