Szabelski Bolesław (1896–1979), kompozytor, organista, pedagog.
Ur. 3 XII w Radoryżu na Podlasiu, był najstarszym synem Franciszka (ur. 1869), organisty kolejno w Woli Gutowskiej, Prostyni i Sadownem koło Ostrowi Maz., oraz Marianny z Madyjewskich (ur. 1876). Braćmi S-ego byli: Edward (1898–1942), kapelan wojskowy, który zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym w Dachau, Józef (1904–1969), organista, Dionizy (1906–1978), nauczyciel muzyki i śpiewu, dyrektor gimnazjum w Sadownem, oraz Florian (1909–1960).
S. w wieku dwunastu lat rozpoczął naukę pod kierunkiem Jana Łysakowskiego w Szkole Organistów przy Warszawskim Tow. Muzycznym. Równocześnie uczył się w gimnazjum. Od r. 1913 studiował w Konserwatorium Warszawskim w klasie Mieczysława Surzyńskiego i uzyskał w r. 1915 dyplom organistowski. W czasie pierwszej wojny światowej, zagarnięty przez wojska rosyjskie do kopania okopów, znalazł się w Kijowie. Zarabiał tam na życie jako organista, uzupełniając równocześnie przerwaną naukę gimnazjalną. W r. 1917 ukończył kurs nauczycielski Polskiej Macierzy Szkolnej i wstąpił do POW (Komenda Naczelna nr 3). T.r. wrócił do kraju i zamieszkał w Płocku, gdzie podjął pracę organisty w katedrze oraz nauczyciela gry i przedmiotów teoretycznych w Szkole Organistowskiej, prowadzonej przez Sekcję Miłośników Muzyki Kościelnej Warszawskiego Tow. Muzycznego. Prowadził także zespół mandolinowy w pobliskim Sierpcu. Wstąpił ochotniczo do WP; przydzielony do 3. p. artylerii w Wilnie, został członkiem wojskowej orkiestry jako tubista. Po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej, w r. 1920, został zdemobilizowany. Podczas akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku prowadził na tym terenie w marcu 1921 polskie chóry amatorskie.
W l. 1921–2 pracował S. jako organista w kościele Mariackim w Radomiu; stamtąd dojeżdżał do Konserwatorium Warszawskiego, gdzie kontynuował naukę gry organowej u Surzyńskiego i podjął studia kompozytorskie u Romana Statkowskiego. W r. 1922 zamieszkał w Warszawie; pracował jako organista najpierw w kościołach św. Bonifacego i Świętej Trójcy, a później w kościele garnizonowym św. Jozafata na Powązkach (do r. 1929). Po śmierci Surzyńskiego (1924) poświęcił się wyłącznie studiom kompozytorskim. Pod kierunkiem Statkowskiego powstały wtedy jego pierwsze (niezachowane) utwory: Wariacje na fortepian (1922–4?), Preludia organowe (1922–4?) i I Kwartet smyczkowy (1923–4?); z tego czasu pochodzi też niedokończona, zachowana we fragmentach I Symfonia. Po śmierci Statkowskiego (1925) kształcił się S. w kompozycji kolejno u Ludomira Różyckiego i Henryka Melcera. Wiosną 1927 znalazł się w klasie Karola Szymanowskiego, nowego dyrektora Konserwatorium; dwa lata spędzone pod jego opieką uznał potem za najważniejsze dla początku swej twórczości kompozytorskiej, jednak mistrz widział w nim raczej organistę. S. skomponował w tym czasie Kantatę do słów Mickiewicza (1928, niezachowana). Polecony przez Szymanowskiego założycielowi i dyrektorowi Państw. Konserwatorium w Katowicach Witoldowi Friemannowi, prowadził tam S. od r. 1929 klasę organową oraz zajęcia z kontrapunktu. Ukończył, rozpoczętą jeszcze w Warszawie, organową Passacaglię e-moll (1930), a także II Symfonię na chór, sopran i orkiestrę (1932). To ostatnie dzieło, przejawiające wpływ „Stabat Mater” Szymanowskiego, zostało wykonane w Katowicach 11 IV 1933 pod batutą Faustyna Kulczyckiego i z udziałem Ireny Strokowskiej-Faryaszewskiej w partii sopranowej. W l. 1933–4 skomponował S. muzykę do tragedii Emila Zegadłowicza „Lampka oliwna”. Od r. 1934 pracował dodatkowo w Cieszynie jako nauczyciel w szkole muzycznej. Twórczość z okresu międzywojennego zakończył dwoma utworami orkiestrowymi: Suitą (1936, prawykonanie 16 V 1937 w Katowicach, wyd. cz. 3 Toccata, Kr. 1947, 1950) oraz Etiudą (1938, prawykonanie 18 IV 1939 w Katowicach). Oba utwory są przykładem polskiego neoklasycyzmu z lekkością akcji muzycznej i klarownością formy, porównywalną z najlepszymi wzorami tego kierunku oraz efektowną wirtuozerią orkiestrową.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939, S. schronił się w swoich stronach rodzinnych w Sadownem. Pracował jako organista w miejscowym kościele i udzielał prywatnych lekcji; był żołnierzem AK (pseud. Chmiel). W Sadownem napisał w r. 1943 Sonatę organową (Kr. 1966), przerobioną po wojnie na Sinfoniettę na orkiestrę smyczkową i perkusję (1948–50, prawykonanie 20 IV 1951 w Łodzi), nieukończony Magnificat na sopran solo, chór i orkiestrę oraz wstępną wersję Concertina na fortepian (1939?–55). Po zakończeniu działań wojennych wrócił w lutym 1945 do Katowic. W tamtejszym Konserwatorium, przemianowanym na Państw. Wyższą Szkołę Muzyczną (PWSM), objął klasę organów i uczył kompozycji. Był również dziekanem Wydz. Pedagogicznego (do 11 XI 1946). Wraz z bratem Józefem założył w Katowicach-Ligocie prywatną Szkołę Umuzykalniającą im. Karola Szymanowskiego i kierował nią w l. 1946–50. Jako organista koncertował do końca l. czterdziestych, zyskując sławę jednego z najwybitniejszych polskich wirtuozów. W r. 1945 został członkiem Związku Artystów i Kompozytorów Scenicznych; wstąpił też do Stronnictwa Demokratycznego. W r. 1948 wszedł do Zarządu Głównego Związku Kompozytorów Polskich (ZKP), a w l. 1949–51 był ponownie dziekanem Wydz. Pedagogicznego. W r. 1948 otrzymał nagrodę m. Katowic, a w r. 1953 Nagrodę Państwową II st. za III Symfonię (1951–3, prawykonanie 6 III 1953 w Katowicach, wyd. Kr. 1954, 1955). W r. 1955 przestał prowadzić klasę organów i poświęcił się wyłącznie kompozycji.
S. jako kompozytor stał się znany z wykonań swych przedwojennych utworów orkiestrowych: Etiudy i Suity, a szczególnie jej części trzeciej – Toccaty, którą z entuzjazmem przyjęła krytyka i publiczność, a Leopold Stokowski włączył do swego repertuaru. W okresie tzw. realizmu socjalistycznego skomponował S. w r. 1948 Marsz żołnierski do słów Władysława Broniewskiego na chór mieszany z towarzyszeniem instrumentów dętych lub fortepianu (Kr. 1949) oraz Poemat bohaterski do słów A. Bezymieńskiego w tłumaczeniu Juliana Tuwima na chór i orkiestrę (1952). Równocześnie pojawił się w jego muzyce monumentalizm, reprezentowany przez wielkie dzieła cykliczne: III Symfonię, Concerto grosso (1954–5, prawykonanie 12 V 1955 w Katowicach, wyd. Kr. 1958), Concertino na fortepian i orkiestrę (1955–7, prawykonanie 13 IX 1957 w Katowicach), Kwartet smyczkowy (1956–9, prawykonanie 9 III 1959 w Krakowie) oraz IV Symfonię (1957–58, prawykonanie 8 I 1960, wyd. Kr. 1975). Krytyka muzyczna widziała w nich unowocześnioną kontynuację narracji typowej dla symfoniki A. Brucknera, G. Mahlera i D. Szostakowicza, a w przypadku kwartetu smyczkowego także do B. Bartóka. Na II Festiwalu Muzyki Polskiej w r. 1955 otrzymał S. dwie nagrody, za Uwerturę uroczystą i Concerto grosso. Często był członkiem jury konkursów kompozytorskich lub wykonawczych, m.in. na organizowanych od r. 1956 Konkursach im. Grzegorza Fitelberga w Katowicach. Dn. 19 X 1956 otrzymał tytuł profesora nadzwycz., a 6 XI 1958 profesora zwycz. We wrześniu 1957 został na katowickiej PWSM kierownikiem nowo utworzonej Katedry Kompozycji.
W r. 1958 nastąpił w twórczości S-ego zwrot w kierunku awangardy. Zafascynowany twórczością dodekafonistów wiedeńskich, napisał wtedy Sonety na orkiestrę (prawykonanie 7 VII t.r. w Tokio, wyd. Kr. 1961). Dotychczasowy monumentalizm zastąpił w nich lapidarną «hasłową» narracją z preferencją motywiki punktualistycznej rodem z twórczości A. Weberna. Następne utwory, prezentowane regularnie na festiwalach «Warszawska Jesień», wzbudzały podziw dla awangardowej postawy twórcy. Były to: Improwizacje na chór i orkiestrę kameralną (prawykonanie 17 IX 1959), Wiersze na fortepian i orkiestrę (prawykonanie 22 IX 1961, wyd. Kr. 1963), Aforyzmy 9’ (prawykonanie 19 IX 1962, wyd. Kr. 1963), Preludia na orkiestrę kameralną (prawykonanie 22 IX 1963, wyd. Kr. 1964). W podobnym duchu utrzymany był Koncert na flet i orkiestrę, wykonany po raz pierwszy 12 V 1965 w Zagrzebiu, w obecności kompozytora (wyd. Kr. 1969). Awangardowy zryw S-ego zamknęła V Symfonia na chór, organy i orkiestrę (prawykonanie 29 IX 1968 na «Warszawskiej Jesieni», wyd. Kr. 1972); stała się ona summą dokonań twórczych kompozytora. W r. 1966 otrzymał S. Nagrodę Państwową I st. za całokształt twórczości kompozytorskiej.
Od r. 1963 był S. na PWSM w Katowicach dziekanem Wydz. Kompozycji, Teorii i Dyrygentury. Przez całe życie wykształcił licznych uczniów, spośród których światową sławę uzyskał Henryk Mikołaj Górecki. W gronie absolwentów klasy gry organowej wyróżniła się Irma Thenior-Janecka. Sukcesy odnoszone przez innych uczniów S-ego, m.in. Zdzisława Szostaka, Zbigniewa Bargielskiego, Jana Wincentego Hawla, Edwarda Bogusławskiego, Piotra Warzechę i Aleksandra Glinkowskiego przyczyniły się do uznania jego klasy za «kuźnię talentów kompozytorskich». Ostatnie dzieła S-ego: poemat symfoniczny na sopran solo, dwa chóry mieszane i orkiestrę symfoniczną Mikołaj Kopernik (prawykonanie 2 IV 1976, wyd. Kr. 1979), kantata na głosy solowe, chór i orkiestrę Reduta 56, upamiętniająca obronę Warszawy (prawykonanie 5 IX 1976 w Warszawie), oraz Koncert fortepianowy (prawykonanie 19 IX 1978 w Warszawie) komponowane były przy pomocy zaprzyjaźnionego inżyniera Zbigniewa Grobelnego, któremu słabnący S. dyktował nuty. Powstały w ten sposób partytury niebędące rękopisem kompozytora i nie spotkały się już z tak przychylnym przyjęciem jak utwory poprzednie. S. mieszkał z rodziną w willi w Katowicach Ochojcu. Zmarł 27 VIII 1979 w Katowicach, został pochowany 1 IX na cmentarzu w Katowicach Panewnikach. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim (1959) i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (1977) Orderu Odrodzenia Polski.
Z zawartego w r. 1955 małżeństwa z Ireną Marmol (1922–2009) miał S. córkę Marię (ur. 1956).
S. uznawany jest za jednego z najwybitniejszych symfoników polskich XX w. Jego twórczość jest nadal obecna na koncertach i festiwalach, a także w nagraniach płytowych (m.in. w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach pod dyrekcją Jana Krenza w r. 2006). Imię S-ego otrzymała aula Akad. Muzycz. w Katowicach; wmurowano tam także poświęconą mu tablicę pamiątkową.
Enc. Muzycz.; Encyklopedia muzyki, W. 1964; Grove’s Dictionary, London 2001; Hanuszewska N., Schaeffer B., Almanach polskich kompozytorów współczesnych, Kr. 1982; Kompozytorzy polscy 1918–2000, Red. M. Podhajski, W. 2005; Mała encyklopedia muzyki, W. 1981; Die Musik in Gesch. u. Gegenwart, XVI; Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Oprac. J. Adamowiczowa, Wr. 1983; Schaeffer B., Leksykon kompozytorów XX wieku, Kr. 1965 II; Słown. Muzyków Pol., II; – Markiewicz L., Bolesław Szabelski. Życie i twórczość, Kr. 1995 (fot., katalog tematyczny dzieł, bibliogr.).
Leon Markiewicz