Szpakowicz Czesław (1911–1997), reżyser, scenograf, dyrektor teatru.
Ur. 2 III w Petersburgu w rodzinie ziemiańskiej, pochodzącej z gub. kowieńskiej, był synem Jana (1884–1945), adwokata w Petersburgu, następnie w Warszawie, radcy prawnego Państw. Banku Rolnego, i Bronisławy z domu Szwarc (1882–1962). Miał starszego brata Wiesława (zob.).
W r. 1919 zamieszkał S. z rodziną w Warszawie. Od r. 1921 uczył się w Gimnazjum Męskim Tow. im. Jana Zamoyskiego i w r. 1930 zdał maturę. Służył w l. 1930–1 w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, następnie od r. 1931 studiował na Uniw. Warsz. matematykę (przez rok) i prawo (przez dwa lata). W r. 1933 wstąpił na Wydz. Malarstwa warszawskiej ASP (uczył się u Wojciecha Jastrzębowskiego i Feliksa Kowarskiego); w trakcie studiów, w r. 1934 odbył kurs podchorążych rezerwy piechoty przy 71. p. w Zambrowie. Od r. 1937 kontynuował studia malarskie we Włoszech.
Latem 1939 przebywał S. w Polsce; zmobilizowany, wziął udział w kampanii wrześniowej, m.in. w obronie twierdzy Modlin. Po kapitulacji twierdzy 29 IX t.r. trafił do niewoli niemieckiej; był przetrzymywany w obozie jenieckim w Norymberdze, a następnie w położonych w Bawarii oflagach: VII C w Laufen i VII A w Murnau. W tym ostatnim w sali nr 70 bloku B (zwanej salą artystów) założył teatr, m.in. z Antonim Dębnickim, Romanem Owidzkim, Jerzym Romańskim i Juliuszem Starzyńskim. Wyreżyserował we wrześniu 1940, wg własnego scenariusza, rewię Sen (wykonał także jedną z ról), a w lutym 1941 widowisko baletowe „Kapryśna Afrodyta”, którego pomysł opracował m.in. z Tadeuszem Kubalskim i Bronisławem Przyłuskim; wg Dębnickiego było to jedno z najlepszych przedstawień wystawionych w Murnau. Wspólnie ze Starzyńskim reżyserował w kwietniu 1941 „Ptaka” Jerzego Szaniawskiego (zagrał Studenta), a w grudniu t.r. „Pastorałkę” Leona Schillera. Przygotował scenariusze i wyreżyserował widowiska: Przepis na bajkę oraz Kochaj i tańcz (oba 1941), Wspomnienia (1942) i Syrena (1943). Był reżyserem w l. 1943–4 m.in. komedii G. B. Shawa „Czekoladowy żołnierz” (znanej pt. „Żołnierz i bohater”), w której wystąpił jako Kapitan Bluntschli, oraz wspólnie z Dębnickim „Domu serc złamanych” i „Cezara i Kleopatry”, a także komedii W. Shakespeare’a: „Kupiec wenecki” i „Wieczór Trzech Króli”; ze Starzyńskim reżyserował „Wesele Figara” P. Beaumarchais. Razem z Romańskim był autorem oprawy dekoracyjnej wszystkich przedstawień. Współpracował z Schillerem, który uznał go za «rasowego człowieka teatru», m.in. zaprojektował przestrzeń i kostiumy do „Kantyczki dla ubogich” wg „Opowieści wigilijnej” Ch. Dickensa (wyst. w reż. Schillera w lutym 1945). Pod koniec r. 1944 publikował w piśmie „TO” (Teatr Obozowy). Po wyzwoleniu Murnau przez wojska amerykańskie (29 IV 1945) zorganizował ze Starzyńskim w maju t.r. teatr «OTO» (Oficerski Teatr Objazdowy) i prowadził go do końca października. Od listopada 1945 do września 1946 kierował razem ze Starzyńskim objazdowym Teatrem Ekipy Polowej Polskiej YMCA z siedzibą w Lingen (od czerwca 1946 – Teatr Ludowy im. Wojciecha Bogusławskiego); wyreżyserował w nim ponownie „Wieczór Trzech Króli”, poza tym „Lekarza mimo woli” Moliera oraz „Słomkowy kapelusz” E. Labiche’a, a także widowisko lalkowe własnego autorstwa pt. Zielony grajek.
Wezwany w lipcu 1946 do Polski przez wiceministra kultury i sztuki Leona Kruczkowskiego, współorganizował S. powrót grupy aktorów. Razem z Owidzkim, Romańskim i Starzyńskim zamieszkał w Domu Aktora w Skolimowie pod Warszawą, gdzie wspólnie założyli teatr lalkowy «Warsztat» i wystawili w nim „Zemstę” Aleksandra Fredry. Dzięki rekomendacji Schillera, na podstawie dorobku z Murnau i Teatru YMCA, S. został 30 X t.r. członkiem rzeczywistym ZASP. W listopadzie podjął pracę jako reżyser i scenograf w Miejskich Teatrach Dramatycznych w Warszawie; na ich Scenie Muzyczno-Operowej wyreżyserował „Wesołe kumoszki z Windsoru” O. Nicolaia, „Sprzedaną narzeczoną” B. Smetany (1947) oraz „Uprowadzenie z seraju” W. A. Mozarta (1948); do tych inscenizacji opracował wspólnie z Romańskim i Owidzkim scenografię. W tym samym zespole scenografów w Teatrze Rozmaitości wystawił w r. 1947 „Nie igra się z miłością” A. Musseta; przedstawienie zostało przyjęte krytycznie z powodu nieumiejętnego prowadzenia aktorów oraz nadmiernego uproszczenia scenografii. W Teatrze Małym wyreżyserował w r. 1948 „Podróż pana Perrichona” Labiche’a i M. E. Martina, a w r. 1949 zaprojektował scenografię do „Okna w lesie” L. Rachmanowa i E. Ryssa (reż. Irena Ładosiówna) oraz „Powodzi” H. Bergera (reż. Stefan Wroncki). W Teatrze Powszechnym wyreżyserował „Candidę” Shawa (1948) i „Zieleni się zboże” E. Williamsa (1949).
Po rozdzieleniu Miejskich Teatrów Dramatycznych został S. jesienią 1949 dyrektorem Teatru Powszechnego. Wyreżyserował i przygotował dekoracje do sztuki „Gastello” I. Sztoka. Wg Witolda Sadowego Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk nie dopuścił do premiery „Caliguli” A. Camusa z powodu skojarzenia głównego bohatera z J. Stalinem. Dn. 1 IV 1950 został S. odwołany z funkcji dyrektora. Jako reżyser i scenograf współpracował w l. 1949–51 z teatrami: Dolnośląskim w Jeleniej Górze, Dramatycznym w Częstochowie i w Świdnicy oraz im. Żeromskiego w Kielcach. W warszawskim Teatrze Syrena wyreżyserował w l. 1951–3 programy składane: „Wielki cyrk” i „Z zegarkiem w ręku”, a wspólnie z Kazimierzem Rudzkim „To się pokaże”. W sezonie 1953/4 w Teatrze im. W. Bogusławskiego w Kaliszu przygotował scenografię do „Awantur w Chioggi” C. Goldoniego (był też ich reżyserem) i do „Fircyka w zalotach” Franciszka Zabłockiego (reż. Barbara Książkówna). Jako etatowy reżyser Państw. Przedsiębiorstwa Imprez Estradowych działał m.in. w Teatrze Satyry w Poznaniu. Na inaugurację Teatru Estrady na Skarpie w Warszawie (1955) przygotował z Jerzym Ofierskim scenariusz oraz wyreżyserował i opracował scenograficznie program „Nie wychylać się”; potem już samodzielnie wyreżyserował program „Od piosenki do sukienki”. Od 20 V 1954 pracował jako reżyser w Telewizji Polskiej. Wyreżyserował „Skowronka” J. Anouilha (wystawionego pod auspicjami redakcji „Po prostu”), transmitowanego 24 IX 1956 z Sali Kongresowej Pałacu Kultury i Nauki; Wojciech Natanson uznał wtedy, że «mamy reżysera-inscenizatora, którego dłuższy czas usuwano w cień [...] o kulturze i smaku pozwalającym na połączenie nowatorstwa z umiarem» („Twórczość” 1957 nr 1). W l.n. reżyserował S., zwykle opracowując też scenografię, spektakle w Teatrze Telewizji, m.in. w r. 1957: „Madame Sans Gêne” V. Sardou, „Skalmierzanki” Jana Nepomucena Kamińskiego, „Człowieka, zwierzę i cnotę” L. Pirandella oraz w r. 1958 „Tęsknotę za Julią” Stefana Flukowskiego.
W okresie 1 II – 31 V 1957 był S. kierownikiem artystycznym Teatru Syrena, a następnie objął 1 VII t.r. dyrekcję i kierownictwo artystyczne warszawskiego Teatru Komedia. Współpracował w tym czasie z teatrem w Kaliszu: w r. 1958 wyreżyserował „Porwanie Sabinek” F. i P. Schönthanów (zaprojektował także scenografię) oraz w r. 1960 „Ucznia diabła” Shawa. Był też scenografem kaliskich przedstawień Kubalskiego: „Kupca weneckiego” (1958) oraz „Azais” G. Berra i L. Verneuila (1960). Dn. 31 VIII 1958 zrezygnował z pracy etatowej w Telewizji i skupił się na Teatrze Komedia. Wyreżyserował tu „Jajko” F. Marceau, w którym «zręcznie się obszedł z formą sceniczną, nową u nas, a godną największej uwagi» (J. Pomianowski); chwalono też wyreżyserowanego przez niego „Ucznia diabła” za «ton kpiarski» i «widowisko żywe i doskonale zagrane» („Stolica” 1959 nr 38). Wyreżyserował następnie „Lady Godivę” J. Canolle’a (1960), „Karnawał warszawski” Cyryla Danielewskiego (1960) oraz „Idiotkę” M. Acharda (1961). W „Złotym cielaku” I. Ilfa i J. Pietrowa (1961) uprościł do tego stopnia dekoracje, że o miejscu akcji informowały tylko tabliczki, napisy i szyldy. Projektował scenografię do m.in. „Pasztetu jakich mało” R. Vincy’ego i J. Valmy’ego (1960, reż. Andrzej Szczepkowski). W r. 1963 wyreżyserował „Wielkie ucho” P. Breala i „Straszny dworek” Janusza Minkiewicza wg „Dam i huzarów” Fredry. Współpracował też z warszawskim Teatrem Ludowym, w którym w r. 1962 reżyserował „Igraszki z diabłem” J. Drdy oraz nadal z Teatrem Telewizji, reżyserując tam (i najczęściej projektując scenografię) m.in. „Dzikich ludzi” S. Michałkowa (1960) i „Świeczka zgasła” Fredry (1967), a także widowiska „Tango milonga” (1967) i „Stęposzczak Show” (1970). Teatr Komedia cieszył się powodzeniem u publiczności, jednak S. został 30 VI 1964 odwołany z funkcji dyrektora. Wrócił wówczas do Teatru Syrena i wyreżyserował w nim widowiska: „Seans dla zakochanych” (1965), „Inne czasy, czyli 20 lat później” (1966) oraz komedie M. Camolettiego „Latające dziewczęta” (1965) i „Perła” (1972). W l. 1968–70 był kierownikiem artystycznym Stołecznego Przedsiębiorstwa Imprez Estradowych. W r. 1976 przeszedł na emeryturę, ale w Teatrze Muzycznym w Szczecinie wyreżyserował w r. 1978 „Słodką Irmę” M. Monnota, a w r.n. „Jasia i Małgosię” E. Humperdincka.
«Uroczy człowiek, z nieodłączną suczyną ratlerkiem pod połą marynarki, kulturalny i wrażliwy artysta» (I. Górska-Damięcka), uchodził S. za reżysera zdolnego, pełnego inwencji, tworzącego teatr nowoczesny. Aktorom pozwalał na swobodę i samodzielność w opracowaniu ról, ufał indywidualnościom, m.in. Górskiej-Damięckiej, Ireny Kwiatkowskiej, Jaremy Stępowskiego i Wojciecha Siemiona. Preferował dekoracje proste, funkcjonalne i umowne. W l. sześćdziesiątych krytyka zarzucała mu jednak nieudolność reżyserską i nieumiejętność prowadzenia aktorów, a nawet zły smak, choć z drugiej strony okres pracy w Teatrze Komedia uznano za najlepszy w karierze S-a. Zmarł 15 I 1997 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu w Milanówku w grobie rodziców (kw. XIX rząd 3 grób 5).
S. rodziny nie założył.
Fot. w: „Scena i Widownia Warsz.” 1948 nr 5; – Almanach sceny polskiej, W. 2002; Cmentarz w Milanówku, Milanówek 2009; PSB (Starzyński Juliusz); – Gasztold T., Życie kulturalne w obozach polskich jeńców wojennych na Pomorzu Zachodnim w latach 1939–1945, Koszalin 1977; Komorowska M., Opera na gruzach. Scena Muzyczno-Operowa Miejskich Teatrów Dramatycznych w Warszawie (1945–1948), w: Warszawa teatralna, Red. L. Kuchtówna, W. 1990; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny, W. 1967; Piekarski S., Polskie teatry jenieckie w Niemczech 1939–1945, W. 2001; Piwocki, Hist. ASP; Pomianowski J., Biegun magnetyczny, W. 1995 s. 83–7; Teatr Syrena 1947–2007, W. 2007; – Csató E., Interpretacje. Recenzje teatralne 1945–1964, W. 1979; Dębnicki A., Teatr obozowy w Murnau, „Pam. Teatr.” 1963 z. 1–4; Dziewoński E., W życiu jak w teatrze, W. 1989; Górska-Damięcka I., Wygrałam życie, W. 1997; Kaszyński S., Teatralia kaliskie. Materiały do dziejów sceny kaliskiej (1800–1970), Ł. 1972; Sadowy W., Teatr, plotki, aktorzy. Wspomnienia zza kulis, W. 1994 s. 71–5, 82–4, 99–101, 110; Schiller L., Theatrum militans 1939–1945, W. 1987; Treugutt S., Pożegnanie teatru, W. 2001; – „Pam. Teatr.” 1955 z. 3–4; „Twórczość” 1957 nr 1 (W. Natanson); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1997: „Gaz. Wyborcza” nr 40 (W. Sadowy), „Teatr” nr 2, „Życie Warszawy” nr 18, 19 (błędnie: Szpakiewicz), nr 27; – Arch. ASP w W.: Zespół akt studenckich przed r. 1939, teczka nr 1483; Arch. Telewizji Pol. w W.: Akta osobowe; Inst. Teatr. im. Zbigniewa Raszewskiego w W.: Arch. S-a; IS PAN: Album studentów ASP w W., oraz m.in. kopie programów z Murnau.
Grażyna Chmielewska