Przewóski Edward, pseud. i krypt. m. in.: Adolf Ruta, Nie-eol, E.P. (1851–1895), adwokat, krytyk literacki, publicysta, działacz socjalistyczny. Ur. 29 VIII w Siedlcach w rodzinie pochodzenia szlacheckiego (od herbu Przewoskich – trzy ruty na niebieskiej tarczy, wziął P. pseudonim poetycki Adolf Ruta), był najstarszym synem Dominika Augusta, kontrolera kasy powiatowej w Siedlcach, i Leontyny z Doliwa-Klimeckich, bratankiem stryjecznym Edwarda Przewoskiego (zob.), bratem pisarki Marii Czesławy (zob.) i Zofii Przewóskiej-Czarneckiej, współpracownicy „Przeglądu Katolickiego”, autorki sentymentalno-patriotycznych opowiastek historycznych.
P. kształcił się w gimnazjum w Siedlcach i Lublinie, studia odbył na Wydziale Prawa Uniw. Warsz., gdzie po przedstawieniu pracy Józef Supiński – zarysy nauki społecznej otrzymał stopień kandydata praw. Jak wielu z jego pokolenia, uległ fascynacji literaturą i nauką rosyjską, przeświadczony o ich postępowym charakterze; zachwycał się zwłaszcza wykładami z psychologii prof. M. M. Troickiego. Pozytywistyczny kult wiedzy ukształtował jego racjonalistyczny światopogląd. Po ukończeniu uniwersytetu wyjechał do szkoły rolniczej w Żabikowie w Poznańskiem, studiował też ekonomię polityczną, którą się potem fachowo zajmował. Ok. r. 1875 powrócił do Warszawy. Przyjęty do kancelarii adwokata przysięgłego Henryka Krajewskiego, odbył aplikanturę. Zyskał sobie przyjaźń mistrza, został jego pomocnikiem, ale – jak pisze Ludwik Krzywicki – «temperament to był na wskroś dziennikarski, który w rozgardiaszu czuł się jak w swoim żywiole», więc miast za adwokaturę – wziął się za publicystykę. Pisał najpierw w „Opiekunie Domowym”, w r. 1876 został współpracownikiem „Nowin”.
Bolesław Limanowski pisał chyba niesprawiedliwie o «przytępionym» u P-ego odczuwaniu niewoli narodowej. Wiadomo, że należał do uformowanej w r. 1875 w Warszawie przez Adama Szymańskiego, wysłannika galicyjskiego tzw. Rządu Narodowego, grupy, która stawiała sobie za cel walkę narodowowyzwoleńczą, a socjalizm uważała za «sprzeczny z interesem narodowym». Wszczęte później przez władze rosyjskie dochodzenie policyjno-sądowe ujawniło, że P. opracował w r. 1877 program grupy, postulujący utworzenie «postępowej partii» i propagowanie naukowego poglądu na świat. W wyniku rewizji u P-ego i ujawnienia rękopisu tegoż programu został również włączony do sprawy, ale ostatecznie – widocznie z braku dalszych dowodów – skończyło się na krótkim aresztowaniu. Nie wykluczone, że uczucie do Cezaryny Wandy Wojnarowskiej, nigdy zresztą nie odwzajemnione, zbliżyło go do socjalistów. W r. 1878 brał udział w dyskusjach nad opracowanymi przez Józefa Uziembłę zasadami Socjalno-Rewolucyjnego Stowarzyszenia Polaków, stanowiącymi pierwszy w Polsce program socjalistyczny. Obok Józefa Pławińskiego i Ludwika Dziankowskiego stał się filarem kółka literacko-wydawniczego, które spełniało funkcję swego rodzaju centrum programowego, gorliwie pracował nad popularnym streszczeniem „Kapitału” K. Marksa. Jako jeden z nielicznych inteligentów wspomagał potem Zygmunta Poznańskiego w jego działaniach organizacyjnych na gruncie warszawskim i pracach programowych nowej organizacji socjalistycznej pod nazwą «Lud Polski». P. był właściwie jedynym w gronie ówczesnych kierowników ruchu, który miał wykształcenie ekonomiczne i studiował Marksa; nie w pełni jednak opierał się na marksistowskiej ideologii. Często wygłaszał referaty na konspiracyjnych zebraniach w środowisku starszej inteligencji socjalistycznej, jednocześnie zajmował się bezpośrednią propagandą w kółku robotniczym Ludwika Bieleckiego, zyskując tam sobie znaczny wpływ. Ludwik Kulczycki wspomniał, że tylko interwencja P-ego zdołała powstrzymać uczestników kółka od zamierzonego zamachu na generała-gubernatora P. E. Kotzebuego w odwet za zabójstwo Józefa Beutha w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W obawie przed ponownym aresztowaniem P. opuścił Warszawę 30 X 1879 i przedostał się do Galicji. Wkrótce potem wszczęte poszukiwania nie dały rezultatów i wyrokiem administracyjnym z 15 IV 1881 czasowo zawieszono dochodzenie przeciwko niemu.
W końcu 1882 r. P. zainstalował się we Lwowie, gdzie znalazł zatrudnienie najpierw w „Dzienniku Polskim”, potem w „Kurierze Lwowskim”. Od r. 1881 był również stałym współpracownikiem warszawskiego „Przeglądu Tygodniowego”, w którym ogłaszał artykuły wstępne i artykuły problemowe w „Dodatku miesięcznym”, prowadził też do listopada 1882 kronikę (z jego polecenia przejął następnie jej prowadzenie Feliks Daszyński). Dość często drukował drobniejsze artykuły w „Prawdzie” i od r. 1882 w petersburskim „Kraju”. W r. 1883 nawiązał współpracę z pismem krakowskiej lewicy studenckiej „Przyszłość”, drukował tu m. in. szkic Rozwój filozoficznej myśli, popularyzujący światopogląd pozytywistyczny (z artykułu tego wynika, że uczęszczał na wykłady Juliana Ochorowicza z psychologii na Uniw. Lwow.). Obok Ludwika Inlaendera stał się jednym z najczynniejszych propagatorów socjalizmu na gruncie lwowskim i jedynym pośrednikiem w kontaktach z zawiązanym w Krakowie przez Aleksandra Zawadzkiego kółkiem socjalistycznym inteligencji. Wypełniał też różne zlecenia dla socjalistów z Królestwa. Po nieudanych próbach założenia we Lwowie koncesjonowanego pisma o charakterze społeczno-politycznym wspomagał w r. 1882 „Ziarno”, prowadzone przez socjalistów: Bolesława Czerwieńskiego i Bolesława Spaustę. Kontaktował się z polską emigracją socjalistyczną, m. in. w r. 1880 wyjechał do Genewy na obchody jubileuszu pięćdziesięciolecia powstania listopadowego; wg świadectwa B. Limanowskiego, wobec powstałego na tym tle sporu wśród socjalistów, zachował pozycję neutralną. Iwan Franko wspomina, że za pośrednictwem P-ego dotarła do Lwowa pieśń francuskich komunardów z r. 1871 „Le Drapeau Rouge”, która w przeróbce Czerwieńskiego pt. „Czerwony Sztandar” stała się potem bojowym hymnem polskiego proletariatu.
P. od początku pobytu we Lwowie był – jak pisał – «w ciągłych zatargach z policją i sądami, w oczekiwaniu lada dzień wyrzucenia, co tylko dzięki rozległym stosunkom, jakie miałem we Lwowie, stało się stosownie dość późno» (list P-ego do Adama Wiślickiego, Paryż 1884 z 2 VII). W marcu 1884 odstawiono go pod konwojem policyjnym do granicy szwajcarskiej. Zatrzymał się w Genewie, ale już w kwietniu przeniósł się do Paryża. Pobyt tam wpłynął na rozszerzenie się jego poglądów jako socjologa i krytyka. Informował na bieżąco o nowych kierunkach i teoriach w krytyce i literaturze francuskiej. W „Przeglądzie Tygodniowym”, obok stale zamieszczanych korespondencji i przeglądów z życia polityczno-społecznego, naukowego i literackiego, ogłosił większe prace o E. Zoli jako krytyku (1893) i D. Diderocie z okazji stulecia śmierci (1884) oraz większe studium polityczne oceniające dziesięciolecie republikańskie we Francji (1879–89). Nie przyjął propozycji redaktora A. Wiślickiego wyjazdu do Londynu w charakterze korespondenta, ale przygotowywał potem na podstawie prasy francuskiej kroniki angielskie. W „Kraju” zamieszczał: Listy z Paryża, Kroniki amerykańskie. Z większych rozpraw i artykułów ogłosił w „Wieku” szkic o F. Brunetière (1892), w „Niwie” o Kierunkach współczesnej literatury francuskiej (1892). W warszawskim „Głosie” drukował głównie studia ekonomiczne, w „Ateneum”, „Prawdzie”, „Kurierze Codziennym” i „Tygodniku Ilustrowanym” cykle: Listy z Francji, Współczesna literatura francuska, Z wystawy powszechnej w Paryżu (1889), Z Paryża, Nasz krytycyzm. Sporadycznie zamieszczał też swe prace w periodykach francuskich, m. in. w słynnej „Revue des Deux Mondes”.
Początkowo P. utrzymywał jeszcze żywe stosunki z polską emigracją socjalistyczną – Szymonem Dicksteinem, Witoldem Piekarskim, Wojnarowską, którą rekomendował w r. 1886 jako współpracownicę „Przeglądowi Tygodniowemu”. Później zbliżył się do rodziny Władysława Mickiewicza, do Franciszka Duchińskiego, kontaktował się w Genewie z Zygmuntem Miłkowskim (T. T. Jeżem), wszedł w bliższe stosunki z grupą im. Stanisława Worcella, zorganizowaną przez Stanisława Barańskiego, mającą na celu wychowywanie młodzieży w duchu socjalistycznym. P. przyjaźnił się z S. Barańskim, z którym ok. r. 1888 zabiegał o założenie w Paryżu nowego pisma narodowo-socjalistycznego z programem niepodległości Polski (w styczniu 1889 Barański zaczął wydawać miesięcznik „Pobudka”). Najpewniej na tym tle dochodziło do wspomnianych przez L. Krzywickiego «ostrych starć» P-ego z nastrojoną internacjonalistycznie emigracją polską w Genewie. Coraz dotkliwsza nostalgia skłoniła go w r. 1890 do starań o powrót do kraju. Pomimo zabiegów Krajewskiego i Włodzimierza Spasowicza został przez rosyjskie władze graniczne powiadomiony o zakazie przebywania w Warszawie. Zatrzymał się na jakiś czas w Humaniu u swego przyjaciela adwokata S. E. Sokołowskiego, potem przeniósł się do Kijowa. Oddany na siedem lat pod nadzór policyjny, pozbawiony prawa prowadzenia kancelarii adwokackiej, a nawet udzielania lekcji prywatnych, zajmował się nadal dziennikarstwem. Nie był to już jednak okres tak płodny i twórczy, jak paryski. Jedyną większą pozycją był ogłoszony w „Kraju” (1894) szkic Maurycy Mochnacki jako krytyk literatury, wydany po jego śmierci oddzielnie w serii „Książki dla wszystkich” (W. 1905 z przedmową Henryka Gallego). Szkic ten miał być częścią szeroko pomyślanej historii krytyki polskiej. Przygotowane w r. 1892 dla „Przeglądu Tygodniowego” większe studium analityczne o poglądach Stanisława Krusińskiego na podstawie wydanych (1891–2) dwóch tomów jego szkiców, ukazało się po znacznej ingerencji redakcji, co P. dotkliwie odczuł. W końcu spotkał się z zarzutem, że «powtarza tylko reminiscencje z pobytu w Paryżu» (list P-ego do A. Wiślickiego z Kijowa, 1/13 V 1892), a praca dziennikarska przestała mu zapewniać nawet skromną egzystencję. Z tego powodu, a także wskutek postępującej gruźlicy, przyjął w r. 1894 obowiązki guwernera w guberni wołyńskiej.
P. uważany był za utalentowanego publicystę, którego «pracę cechowała gruntowna znajomość przedmiotu oraz piękna forma zewnętrzna» („Tyg. Illustr.” 1885 nr 22 s. 359). Ciężkie warunki bytowania emigracyjnego i konieczność pisania dla zarobku sprawiły, że mając rozległe wykształcenie i będąc płodnym pisarzem pozostawił jednak niewiele pozycji o trwałym znaczeniu. Informował wszakże sumiennie czytelnika polskiego o literaturze francuskiej, a szczególnie zasłużył się jako propagator naturalizmu w naszym kraju, szerząc znajomość twórczości G. de Maupassanta, Zoli i braci E. i J. de Goncourtów. Interesował się także teorią krytyki literackiej i zamierzał dać obraz współczesnej krytyki francuskiej. Od połowy lat osiemdziesiątych dał się zauważyć zwrot w jego poglądach – od racjonalizmu ku idealizmowi, zaznaczony w artykule Na podzwonne pozytywizmowi (1886), coraz częściej wypowiadanym poglądem, że «całokształt doktryny pozytywistyczno-materialistyczno-przyrodniczej drugiej połowy naszego wieku już się przeżył» (list P-ego do A. Wiślickiego z Kijowa, 4/16 I 1899), a z drugiej strony rosnącym zainteresowaniem hipnotyzmem i mediumizmem, którym przypisywał nawet znamię naukowości. Z tym też zwrotem wiąże się ujawnione pod koniec życia zainteresowanie poezją: utwory pisane białym wierszem ogłosił pod pseud. Adolfa Ruty – Hejnały w „Świecie”, Kwiat paproci w „Niwie”. Od r. 1889 porządkował swe prace krytyczno-literackie, zamierzając je wydać osobno, podobnie jak tom Rytmów. P. zmarł 21 V 1895 w Kijowie, dokąd przybył po poradę lekarską, i tam został pochowany. Dzięki staraniom siostry Marii Czesławy i przyjacielskiemu współudziałowi Antoniego Langego, który uzupełnił książkę, ukazał się pośmiertnie w r. 1899 zbiór artykułów P-ego Krytyka literacka we Francji (Lw.–W., I–II, w serii „Wiedza i Życie”, ze wstępem Langego). W rękopisie pozostawił m. in. pracę Szkoła polska gospodarstwa społecznego, studia o pierwszym wieku chrześcijaństwa oraz szkice o Michale Grabowskim, Lucjanie Siemieńskim, Stanisławie Tarnowskim, Piotrze Chmielowskim i Włodzimierzu Spasowiczu – fragmenty wspomnianej wyżej zamierzonej historii krytyki polskiej.
Nowy Korbut, XV (bibliogr., wykaz pseudo- i kryptonimów); Bibliogr. filozofii pol., III; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 15, 51, 62, 64; Enc. Org., XII; Enc. Powsz. A. Wiślickiego, V; Ilustr. Enc. Trzaski, IV; W. Ilustr. Enc. Gutenberga, XIV; Słownik biograficzny adwokatów polskich, W. 1982 I (J. Saski); Uruski, XV 29; – Brykalska M., Aleksander Świętochowski redaktor „Prawdy”, Wr. 1974; Franko I., Narys istoriï ukraïns’ko-rus’koj literatury do 1890 r., L’viv 1910 s. 367–8; Haecker E., Historia socjalizmu w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim, Kr. 1933 I. 26S, 293; Jažborovskaja I. S., Bucharin N. I., U istokov pol’skogo socialističeskogo dviženija, Moskva 1976; Kabata M., Klemm W., Tchórzewska-Kabata H., Krytyka literacka końca XIX w. z perspektywy pozytywizmu, w: Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, Wr. 1980; Kozłowski J., Pieśń Bolesława Czerwieńskiego, W. 1966; Kulczycka-Saloni J., Literatura polska l. 1876–1902 a inspiracja E. Zoli, Wr. 1974; Kulczycki L., Historia ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, Kr. 1903 s. 37; Perl F. [Res], Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim, W. 1958; Snytko T. G., Russkoe narodničestvo i pol’skoe obščestvennoe dviženie 1865–1881 gg, Moskva 1969; Sokołowska W., „Robotnik” – czasopismo socjalistyczne z 1883 r., „Ze Skarbca Kultury” 1978 z. 30 s. 77, 94; Tchórzewska H., E. Przewóski jako propagator i krytyk naturalizmu, „Przegl. Human.” 1976 nr 5 s. 73–82; – [Kostrzewski J.], Krakowski komisarz policji na służbie carskiego wywiadu, Kr. 1967; Kółka socjalistyczne, Gminy i Wielki Proletariat. Źródła, W. 1966; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III; Limanowski B., Pamiętniki 1870–1907, W. 1958; – „Tyg. Illustr.” 1898 nr 26 s. 513 (podob. grobu); „Z Pola Walki” (Londyn) 1904 s. 52, 62; – Wspomnienia pośmiertne i nekrologi z r. 1895: „Kraj” nr 19 s. 28, nr 20 s. 31, „Kur. Codz.” nr 141, „Prawda” nr 22, „Przegl. Tyg.” nr 22 s. 256 (fot.), „Tyg. Illustr.” nr 22 s. 359, nr 23 s. 374 (wzmianki bibliogr.); – B. Publ. m. stoł. Warszawy: Dział Starych Druków i Rękopisów – Teki korespondencji „Przeglądu Tygodniowego” akc. 261 t. IV k. 252–331 (listy P-ego do A. Wiślickiego z l. 1882–9, 1891–4); Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa L. Kulczyckiego nr 3316 k. 191–192; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara).
Alicja Pacholczykowa