Michaelis (de Henning Michaelis) Eugeniusz, pseud. Jerzy Nowakowski (1863–1939), generał armii rosyjskiej i polskiej, wiceminister spraw wojskowych. Ur. 29 XII w Modlinie, był synem Michała i Wandy z Gibasiewiczów. M. ukończył szkołę realną w Warszawie i w r. 1881 wstąpił do armii rosyjskiej. Po ukończeniu szkoły junkierskiej w Warszawie mianowany został w r. 1884 podporucznikiem piechoty. Z kolei ukończył Akademię Sztabu Generalnego w Petersburgu i awansowany został w r. 1891 na kapitana sztabu generalnego. Przez pięć lat służył w sztabie wojskowym w Warszawie, a następnie został przeniesiony do Irkucka, gdzie pełnił obowiązki w sztabie okręgu oraz wykładał w szkole junkrów kozackich, którą dowodził przez rok. Poświęcał się ponadto studiom geologicznym i był kierownikiem ekspedycji naukowej w pustyni Gobi, czego wynikiem było opracowanie mapy lodowców Mongolii. W r. 1899 jako podpułkownik został mianowany szefem sztabu 3 brygady strzelców w Winnicy. Przed objęciem stanowiska był obecny na manewrach armii francuskiej w Algierii i Tunisie. W r. 1900 jako pułkownik wziął udział w wojnie interwencyjnej w Chinach przeciwko powstaniu bokserów, a w r. 1904 w wojnie rosyjsko-japońskiej. Otrzymał wówczas stopień generała majora. Do kwietnia 1910 M. pełnił funkcje kwatermistrza nadamurskiego sztabu wojskowego w Chabarowsku, a następnie dowodził brygadą piechoty w Symbirsku. We wrześniu 1911 mianowany komendantem twierdzy Dęblina, opracowywał plany jej przebudowy. W pierwszych dniach pierwszej wojny światowej w r. 1914 kierował przygotowaniami fortecy do obrony, a następnie objął dowództwo II brygady strzelców, która w składzie 4. (potem 9.) armii rosyjskiej walczyła nad dolnym Sanem i Wisłoka. W listopadzie 1914 M. wziął udział w ofensywie rosyjskiej nad górną Pilicą i pod Łodzią. Urlopowany na skutek choroby, obdarowany «złotą szablą», otrzymał w marcu 1915 dowództwo 13 dyw. piechoty, operującej na froncie karpackim w okolicach Baligrodu. Po bitwie pod Gorlicami dywizja M-a osłaniała odwrót armii rosyjskiej nad Sanem, pod Lwowem i nad Bugiem. W zaciętej bitwie pod Sokalem M. otrzymał ciężką ranę i na kilka miesięcy przerwał służbę frontową. Mianowany w grudniu 1915 generał-lejtnantem, od czerwca do sierpnia 1916 brał udział w ofensywie Brusiłowa na Podolu i Wołyniu. W ciągu t. r. odznaczony też został kilkoma wysokimi orderami. W zimie 1916/17 dywizja M-a walczyła na froncie rumuńskim, tam też zastała go rewolucja lutowa w Rosji. Mimo na ogół nieprzechylnego stanowiska wobec wydarzeń piotrogrodzkich otrzymał M. 26 IV 1917 dowództwo XXIX korpusu armii. W ciągu lata 1917 czynił starania o utworzenie polskich formacji wojskowych w Rosji. W czerwcu 1917 wygłosił odczyt w Kijowie w ramach Tow. Polskiej Wiedzy Wojskowej, który potem ogłosił drukiem pt. Duch i technika (Kijów–W. 1917, fot.).

Po wybuchu rewolucji październikowej M. opuścił XXIX korpus i udał się do Piotrogrodu, gdzie przeprowadzał rokowania z przedstawicielami Francji i Anglii w sprawie objęcia dowództwa nad wojskami polskimi we Francji. Równocześnie pertraktował z «Naczpolem» (Naczelny Polski Komitet Wojskowy) w sprawie formacji polskich w Rosji i otrzymał stanowisko generalnego inspektora polskich sił zbrojnych na Ukrainie i na obszarze Rumunii. Miał sprawować zwierzchnią władzę nad dwoma korpusami: II, na obszarze frontu rumuńskiego, i III, organizowanym na Ukrainie. W ciągu grudnia 1917 i stycznia 1918 M. założył swój sztab w Kijowie, prowadził rokowania z przedstawicielami koalicji i S. Petlurą. Z chwilą rozwiązania «Naczpolu» M. wszedł w skład sześcioosobowej Rady Naczelnej Polskiej Siły Zbrojnej z siedzibą w Kijowie (powołanej 30 I 1918). W końcu stycznia 1918, gdy wojska radzieckie zbliżyły się do Kijowa, opuścił miasto, udając się do Żytomierza, następnie do Antonin. Mimo głoszonej oficjalnie «neutralności» w stosunku do rewolucji rosyjskiej podległe M-owi oddziały słabego zresztą III Korpusu Polskiego kilkakrotnie uwikłały się w walki z Armią Czerwoną, interweniowały w obronie majątków należących do polskich obszarników i brały udział w akcjach pacyfikacyjnych skierowanych przeciwko zrewolucjonizowanym chłopom. Po rozpoczęciu przez Niemców w lutym 1918 dalszej ofensywy na wschód M. postanowił podporządkować się Radzie Regencyjnej Królestwa Polskiego, nawiązał kontakty z dowództwem niemieckim i 17 III zawarł z nim umowę, która zobowiązywała go do lojalności względem Niemców i do udzielenia pomocy nacjonalistycznym władzom ukraińskim. Oddziały polskie miały z polecenia M-a skoncentrować się w rejonie Bracławia i Winnicy, jednak część II korpusu kwestionująca uprawnienia M-a do dowództwa nad nim wraz z II brygadą legionów J. Hallera, która pod Rarańczą przedarła się przez front austriacki na Ukrainę, nie podporządkowała się tym zarządzeniom. M. usiłował bezskutecznie utrzymać swą zwierzchnią władzę nad obu korpusami polskimi. Polska Organizacja Wojskowa w porozumieniu z W. Raczkiewiczem zmusiła M-a do podania się 6 IV 1918 do dymisji. Jego rola w «formacjach wschodnich» na tym się skończyła.

W styczniu 1919 M. wstąpił do Wojska Polskiego w stopniu generała dywizji i w t. r. został ze starszeństwa przewodniczącym Rady Wojennej, którym był do r. 1920. W lecie 1919 Piłsudski proponował, aby M. stanął na czele polskiej misji wojskowej do Kołczaka, ale on odmówił wymawiając się brakiem uzdolnień politycznych. W dn. 14–15 VIII 1920 M. znajdował się na polu bitwy pod Radzyminem. Następnie przeszedł do pracy w Min. Spraw Wojskowych (MSWojsk.), początkowo jako wiceminister (1920–1), później do maja 1922 jako szef administracyjny MSWojsk. Był prezesem Tow. Wiedzy Wojskowej. W lutym 1923 został przeniesiony w stan spoczynku. Opublikował pamiętniki z okresu pierwszej wojny światowej pt. Burza dziejowa. Pamiętnik z wojny światowej 1914–1917 (W. 1928 I–II) i W zamęcie. „Burzy dziejowej” część trzecia. Przyczynek do historii formacji polskich w Rosji 1917–1918 (W. 1929). Poza tym był autorem licznych artykułów ogłaszanych przeważnie pod pseud. Nowakowski. Zginął zastrzelony 14 IX 1939 przez motocyklistów niemieckich w pobliżu majątku Sinołęka koło Kałszyna (pow. warszawski). Pochowany został w Sinołęce. Po wojnie szczątki M-a po ekshumacji złożono na cmentarzu Wolskim w kwaterze poległych we wrześniu 1939. Był odznaczony Krzyżem Walecznych, francuską Legią Honorową 3 klasy i orderami rosyjskimi: Św. Stanisława, Św. Anny, Św. Włodzimierza, Św. Jerzego i Orła Białego. Był żonaty z Polką, warszawianką, z którą miał jednego syna (ur. ok. r. 1902).

Enc. Wojsk., III; W. Enc. Powsz., (PWN); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, T. 1: Żołnierze września A–M, Pruszków 1993; – Bagiński H., Wojsko Polskie na Wschodzie 1914–1920, W. 1921; Ciepielewicz M., Generałowie polscy w opinii Józefa Piłsudskiego, „Wojsk. Przegl. Hist.” 1966 s. 325; Grosfeld L., Polskie reakcyjne formacje wojskowe w Rosji 1917–1919, W. 1956; Jabłoński H., Polska autonomia narodowa na Ukrainie 1917–1918, W. 1948; Juzwenko A., Polska a „biała” Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920), Wr.–W.–Kr.–Gd. 1973; Kazimierski T., Wojskowi Polacy w Rosji w czasie Rewolucji (1917–1918), W. 1935; Kossak-Szczucka Z., Pożoga 1917–1919, Kr. 1923 s. 118 i n.: Lipiński W., Na przedpolu historii, W. 1930; tenże, Walka zbrojna i niepodległość Polski 1905–1918, W. 1935; Roos H., Polen und Europa, Tübingen 1957; Waśkow-Wyszomirski W., Na zakrętach historii, Kat. 1938 s. 6, 8–10, 14, 16, 18, 41; Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, W. 1972; Wrzosek M., Polskie Korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; – Dowbór-Muśnicki J., Moje wspomnienia, W. 1935; Dzierżykraj-Stokalski W., Dzieje partyzantki, Lw. 1927; Hołówko T., Przez dwa fronty, W. 1931; Materiały archiwalne do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1957; Waligóra B. Bój na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 r., W. 1934; – „Niepodległość” T. 3: 1931; – Informacje Zdzisława Nicmana z W. (otrzymane od mieszkańców Sinołęki).

Marian Zgórniak