Radziwiłł Ferdynand Fryderyk (1834–1926), poseł do parlamentu Rzeszy i członek Izby Panów, ordynat ołycki i przygodzicki. Ur. 19 X był synem Bogusława (zob.) i Leontyny hr. Clary i Aldringen, bratem Edmunda (zob.).

R. uczęszczał do gimnazjum francuskiego w Berlinie, potem ukończył prawo na tamtejszym uniwersytecie. Przez pewien czas pracował w berlińskim sądzie i w rejencji w Poczdamie. Jednoroczną służbę odbył w 3 Brandenburskim Pułku Ułanów, brał udział w wojnie francusko-pruskiej w tym pułku. W październiku 1870 został ranny. Z wojska wyszedł jako podpułkownik. Po śmierci ojca (1873) objął zarząd wielkiego majątku (ordynacji ołyckiej na Litwie i ordynacji hrabstwa Przygodzice w Poznańskiem). Rezydował w Antoninie (w hrabstwie przygodzickim) i w Berlinie. Wówczas zaczął także działalność parlamentarną.

W l. 1874–1918 R. stale wybierany był do parlamentu Rzeszy z okręgu odolanowsko-ostrzeszowsko-ostrowsko-kępińskiego, w którym wybór kandydata polskiego był zawsze zapewniony (zdobywał po kilkanaście tysięcy głosów, gdy konserwatywni kandydaci niemieccy po parę lub kilka tysięcy). Szybko stanął na czele Koła Polskiego w parlamencie. Od r. 1879 zajął także po ojcu dziedziczne miejsce w Izbie Panów. Długie posłowanie zrobiło z R-a wytrawnego parlamentarzystę. W obu ciałach parlamentarnych przemawiał wielokrotnie, często przedstawiając w sprawach zasadniczych stanowisko Koła. Można stwierdzić, że bardziej pełnił rolę reprezentacyjną, niż oddziaływał na postawę Koła. Do r. 1885 najczęściej zajmował się położeniem Kościoła wobec obowiązywania jeszcze ustaw z czasów Kulturkampfu. W r. 1885 uzasadniał w parlamencie interpelację w sprawie rugów, a w r. 1886 w Izbie Panów zwalczał projekt utworzenia Komisji Kolonizacyjnej. Wtedy też przemawiał na wiecu w Poznaniu, co zdarzało się rzadko. Zarówno w sprawach kościelnych jak i polskich R. wielokrotnie zabierał głos i później (np. w r. 1896 w parlamencie w sprawie dopuszczenia do Niemiec zakonu jezuitów, w t. r. odwoływał się do poczucia sprawiedliwości kanclerza wobec rosnących prześladowań – przemówienie, które oznaczało zerwanie Koła Polskiego z polityką czasów L. Capriviego, w r. 1898 w Izbie Panów przeciw polityce kolonizacyjnej, w r. 1902 w parlamencie uzasadniał interpelację w sprawie Wrześni, w r. 1908 występował w Izbie Panów przeciw wywłaszczeniu), ale charakterystyczne było, że częściej niż inni posłowie polscy przedstawiał stanowisko Koła w sprawach mniej lub zupełnie nie związanych z kwestiami narodowymi (np. przemówienia z l. 1892, 1893 i 1894 w sprawach traktatów handlowych, w r. 1895 przeciw noweli do ustawy o zebraniach i stowarzyszeniach, w r. 1896 w sprawie projektu ustawy giełdowej w sprawach rolnictwa i w sprawie polityki kolonialnej, w r. 1902 w sprawie taryfy celnej). Gdy w Kole Polskim na początku XX w. zaczęła się zmniejszać pozycja ziemiaństwa i zjawili się w nim posłowie narodowo-demokratyczni, a terytorialnie także przedstawiciele Górnego Śląska (jako prezes Koła R. witał posłów z Górnego Śląska), R., zwolennik współpracy Koła z partią Centrum, uchodził za reprezentanta polityki ugodowej. Ze względu na tradycje rodzinne miał szersze kontakty z politykami niemieckimi niż większość polskich posłów; o ugodowym stanowisku wobec monarchii świadczył kilkakrotny udział w przyjęciach cesarza w Poznaniu, także w okresie nasilenia antypolskiej polityki (1893, 1902, 1913), ale w działalności i poglądach odbiegał daleko od tradycji «berlińskich» Radziwiłłów, bardziej niż inni Radziwiłłowie należał do środowiska polskiego i często łożył pieniądze na cele narodowe (choć separował się od Polonii berlińskiej). Był też członkiem Tow. Gospodarczego Pleszewsko-Odolanowskiego.

R. był mocno zaangażowany w sprawy Kościoła w Wielkopolsce. Dn. 3 II 1876 żegnał w imieniu Wielkopolski kardynała Mieczysława Ledóchowskiego, gdy ten został skazany na banicję. Jego rezydencja w Antoninie była w czasie Kulturkampfu schroniskiem dla tzw. księży majowych, potajemnie wykonujących obowiązki duszpasterskie, a ściganych przez władze pruskie. W r. 1886 wszedł w skład deputacji reprezentującej Wielkopolskę na konsekracji bpa J. Dindera we Wrocławiu. W r. 1902 przewodniczył na wiecu w Poznaniu dla uczczenia dwudziestopięciolecia pontyfikatu Leona XIII. W l. 1904–6 przyczynił się do budowy kościoła w Ostrowie Wpol. Po śmierci arcybpa Floriana Stablewskiego (1906) brał udział w pertraktacjach w sprawie nominacji jego następcy.

Wybuch pierwszej wojny światowej zastał R-a w Ołyce, po ewakuacji przebywał u córki w Peczarze na Podolu i dopiero w jesieni 1916 wrócił do Berlina. W czasie nieobecności R-a Kołem Polskim w Berlinie kierował Władysław Seyda. W czasie wojny nadzieje R-a na poprawę polityki pruskiej wobec Polaków wzrosły. Z jego kilku wystąpień parlamentarnych najważniejsza była mowa z 29 III 1917, gdy prawdopodobnie nie bez oddziaływania gorącego zwolennika orientacji proniemieckiej, ks. Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, przyjmował w pełni warunki stworzone aktem 5 listopada, licząc na ustępstwa, zwłaszcza na zniesienie wywłaszczenia, w zaborze pruskim. Deklaracja ta spotkała się ze sprzeciwem Koła Polskiego. Pokój brzeski przyniósł R-owi rozczarowanie; stwierdził wówczas (mowa w parlamencie w lutym 1918), że nie dotrzymano słowa danego Polakom. W czerwcu 1918 złożył przewodnictwo Koła Polskiego. W czasie wojny kontaktował się z Wilhelmem Feldmanem podczas jego pobytu w Berlinie. Od 3 do 5 XII 1918 uczestniczył w Polskim Sejmie Dzielnicowym w Poznaniu.

R. znalazł się w grupie posłów z zaboru pruskiego, którzy w niepodległej Polsce weszli do Sejmu Ustawodawczego bez wyborów. Zasiadał w nim od 10 II do 1 VI 1919, a z racji wieku przewodniczył na 2 pierwszych posiedzeniach do wyboru marszałka (14 II). Był to jednak kres jego działalności politycznej. W marcu 1920, gdy do Berlina przybył pierwszy poseł polski i nie mógł znaleźć odpowiednich apartamentów, R. ofiarował mu na kilka tygodni gościnę w swoim pałacu. Brał udział w utworzeniu Związku Polskich Kawalerów Maltańskich i na zebraniu konstytucyjnym w czerwcu 1920 został obrany prezesem Związku, pełniąc tę godność do śmierci. Co roku wyjeżdżał do swej willi w Rzymie przy via Gregorianum, gdzie skupiało się tamtejsze życie polskie. W r. 1925 był marszałkiem honorowym I Walnego Zjazdu Zrzeszonego Ziemiaństwa Polski w Warszawie. Zmarł 28 II 1926 w Rzymie, przewieziony został 24 VI do Antonina. Był odznaczony wielką wstęgą orderu Św. Grzegorza.

R. był żonaty (od r. 1864) z Pelagią Sapieżanką (1844–1929), która prowadziła salony polityczne w Berlinie i w Rzymie. Miał z nią 5 dzieci: Michała (1870–1955), który przed pierwszą wojną pracował przez pewien czas w rosyjskiej służbie dyplomatycznej, w latach międzywojennych był ordynatem przygodzickim, wiódł życie skandaliczne, a w czasie drugiej wojny okazał się renegatem, Zygmunta (1871–1874), Karola (1874–1906), oficera wojsk pruskich, Małgorzatę (1875–1962), żonę Franciszka Potockiego (zob.) autorkę pamiętników, oraz Janusza (zob.).

Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Enc. Org.; W. Enc. Powsz. (PWN); Brockhaus, Konversations-Lexikon, 1903 XIII 592; Wer ist’s, Wyd., Leipzig 1911; Borkowski, Almanach, s. 106–7; tenże, Rocznik szlachty polskiej, Lw. 1883; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II; Żychliński, XI 181, Handbuch über Königlich Prussischen Hof u. Staat; 1874–1918; – Benyskiewicz J., Posłowie polscy w Berlinie w latach 1866–1890, Zielona Góra 1976; Czerwiński P., Zakon Maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, London [1963] s. 113, 114; Czubiński A., Grot Z., Miśkiewicz B., Powstanie wielkopolskie, P. 1978; Dzieje Wpol., II (fot.); Hemmerling Z., Posłowie polscy w parlamencie Rzeszy Niemieckiej i sejmie pruskim, 1907– 1914, W. 1968; Księga Sapieżyńska, Kr. 1982 s. 73, 142–3; Marczewski J., Narodowa Demokracja w Poznańskiem 1900–1914, W. 1967; Nowakowski T., Die Radziwills. Die beschichte einer grossen europäischen Familie, München 1967 (poza indeksem s. 416); Pajewski J., Odbudowa państwa polskiego 1914–1918, W. 1980; Pamiętnik pierwszego Zjazdu Zrzeszonego Ziemiaństwa Polski, W. 1925 (fot. po s. XXXVIII); Trzeciakowski L., Polityka polskich klas posiadających w Wielkopolsce w erze Capriviego (1890–1894), P. 1960; Wojtkowski A., 500 lecie parafii w Ostrowie, Ostrów 1935 s. 22; – Abramowicz B., Ze wspomnień rodowitego berlińczyka, Zielona Góra 1979; Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1938 I–II; Jackowski G., W walce o polskość, Kr. 1972; Księga jubileuszowa wydana w 50 rocznicę założenia Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wielkim Księstwie Poznańskim, P. 1911 s. 310; Morawski K., O Kazimierzu Morawskim. Ze wspomnień syna i kronik rodzinnych, Kr. 1973; Potocka M. M., Z moich wspomnień, London 1983 (fot.); Radziwiłł M., Lettres… au général de Robilant 1889–1914, Bologne 1933–4 I–IV; Rose K., Wspomnienia berlińskie, W. 1932; Rzepecki K., Pobudka wyborcza, P. 1907 s. 84 (fot.); Rzewuski A. C., A traves l’invisible cristal, [Paris] 1976 s. 118–19; Sejm. Wydanie pamiątkowe, ilustrowane, Pod red. Antoniego Langego, W. 1919 s. 48–9, 100 (podob.); Spraw. stenogr. Sejmu 1919–22; Stenographische Berichte des Preussischen Landtags. Herrenhaus: Stenographische Berichte über die Verhandlung des Reichstags, Berlin; Śmigielski W., Między ołtarzem a wiezieniem. Wspomnienia z Kulturkampfu 1875–1878, P. 1937 (fol.); – „Gaz. Ostrowska” 1919 nr z 28 VII; „Kur. Warsz.” 1926 nr 63, 64, 73 (fot. w Niedzielnym Dod. Ilustr.), 1929 nr 27, 29, 30, 34, 36 (dotyczy Pelagii Radziwiłłowej); „Orędownik Ostrowski” 1924 nr z 9 i 26 VII, 1926 nr z 5 III, Dodatek; „Przew. Katol.” 1926 nr z 28 III (fot.); „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 5 s. 81 (fot.); „Widnokrąg. Ilustr. Kur. Tyg.” Dod. do „Kur. Pozn.” 1926 nr z 13 III (fot.); – B. Ossol.: rkp. 12283 III s. 379.

Adam Galos