Kożuchowski Franciszek h. Doliwa (ok. 1730–1787), konsyliarz konfederacji barskiej, cześnik kaliski. Był synem Aleksandra, a wnukiem Stanisława, wydawcy konstytucji kor. i lit. (zob.). Używał przydomka Dzik. W pow. kaliskim posiadał Karsy i Grudzielec. Wg Kitowicza, był to «człowiek rozumny, wymowny i śmiały». Jako cześnik kaliski (od 1762) wydał w r. 1765 panegiryk na cześć króla, pt. Sejmy convocationis, electionis, coronationis Najjaśniejszego Stanisława Augusta Króla… W zawiązanej 26 V 1767 r. w Krotoszynie konfederacji wielkopolskiej został wbrew swej woli konsyliarzem woj. kaliskiego, które następnie reprezentował na zjeździe radomskim. Tu 23 VI podpisał akt konfederacji generalnej, a 6 VII wszedł do sądu tejże konfederacji. Na posiedzeniach Generalności, już w Warszawie, K. wystąpił z ostrą opozycją przeciwko bezprawiom M. Repnina. Uważany przez samowładnego ambasadora za jednego z najgłośniejszych «krzykaczy» (krikunow), gdy nie reagował na jego przestrogi i groźby, został 2 X, kiedy opuszczał pałac radziwiłłowski, wywleczony z karety i z zakneblowanymi ustami wywieziony do obozu rosyjskiego w Radzyniu. Pełen obaw o następstwa tego kroku ambasador przesłał zaraz do Petersburga dokładny o tym raport. Aresztowanie K-ego wywołało burzę protestów w Generalności, która nazajutrz gwałtownie domagała się wypuszczenia porwanego; wstawiał się za nim również marszałek K. Radziwiłł. Po ośmiu dniach, już po zaczęciu sejmu i wyłonieniu delegacji, Repnin uwolnił K-ego (10 X), którego ludność Warszawy powitała z wielkim entuzjazmem. Zaraz odwiedził go nuncjusz papieski A. M. Durini, a za nim pociągnęły tłumy, wiwatujące na cześć oswobodzonego. Wówczas Repnin pod groźbą ponownego aresztowania zmusił K-ego do wyjazdu pod eskortą kozacką z Warszawy. Po wznowieniu obrad sejmowych, 12 X napiętnowali bezprawie dokonane na K-m Józef Załuski i Kajetan Sołtyk, porwani dnia następnego.
Gwałt popełniony na K-m wyniósł go do rzędu męczenników i bohaterów narodowych na równi z Feliksem Czackim czy Sołtykiem. Przez długi też czas K. stawiany był w licznych uniwersałach i manifestach barzan jako wzór nieustraszonego patrioty. Był wtajemniczony w plany konfederacji antyrosyjskiej (w sądach konfederacji radomskiej zasiadał z głównymi inicjatorami sprzysiężenia Józefem Pułaskim i Michałem Krasińskim) i już rychłą wiosną 1768 r. organizował powstanie w Kaliskiem. Ale zanim doszło do pierwszych tam związków, opuścił Wielkopolskę i udał się do Dukli, rezydencji Mniszchów (w kwietniu), skąd, z rozbudzoną nienawiścią do króla, na początku sierpnia przybył do obozu szefów barskich w Mołdawii. Dn. 18 VIII w Nielipowcach podpisał „Manifest o krzywdy i gwałty przez Moskali czynione”. Rychło zadarł z Józefem Pułaskim, którego syn Kazimierz nigdy mu tego nie zapomni. W Turcji zasiadał w Radzie Konsyliarskiej Generalnej konfederacji barskiej zorganizowanej przy szefach barskich. Był tam gorącym orędownikiem swego krajana i bliskiego sąsiada Ignacego Malczewskiego, a ostro występował przeciwko pierwszemu marszałkowi wielkopolskiemu Wojciechowi Rydzyńskiemu, zasiadającemu również w tejże Radzie. Wskutek tego dochodziło tam często do gorszących scen między obu Wielkopolanami. Wiosną i latem 1769 r. jeździł w poselstwie od szefów barskich do obozu wezyra Machmeta Emina w Isakczy nad Dunajem.
Znalazłszy się w oblężonym Chocimiu (lipiec-sierpień), zaprzyjaźnił się K. z przebywającym tam również Szymonem Kossakowskim i z nim podrywał autorytet szefów barskich, oskarżał ich o bezczynność i zdradę oraz agitował gorąco za ogłoszeniem bezkrólewia. Razem z Kossakowskim opuścił w lutym 1770 r. Turcję i w kwietniu przybył do Preszowa. Na zaproszenie Generalności odpowiedział, «iż nie przyjechał w ślepą grać babkę i póty nie przystąpi do Generalności, póki interregnum nie ogłoszą» (B. Czart.: rkp. 944 s. 135). Rada Najwyższa, znając już jego wystąpienia tureckie, ostrzegała 26 IV przed nim Wielkopolan. W drugiej połowie maja wybrał się K. z Kossakowskim do Drezna. Tu obaj «niegodziwie lżyli konfederację barską» (wg słów Antoniego Lubomirskiego), a następnie odjechali do Monachium na spotkanie z królewiczem Karolem. Po powrocie do Bielska K. zaatakował biskupa Adama Krasińskiego, przeciwnika ogłaszania bezkrólewia, publicznie nazywał go «szalwierzem», a zasiłki pieniężne dworu saskiego porównywał do marnej jałmużny, «tak to właśnie jakgdybym ja Kożuchowski dał grosz albo szostak ubogiemu». Wreszcie, za podnietą Mniszchów i T. Wessla, 3 VIII ogłosił w grodzie oświęcimskim manifest potępiający zatajenie przez Generalność aktu bezkrólewia podpisanego w Warnie przez obu szefów już 9 IV. Krok K-ego potępiono wśród rozumniejszej części społeczności barskiej. Ze szczerą radością natomiast został przyjęty przez obóz wesslowski. Na żądanie króla instygator kor. Jan Chryzostom Krajewski w manifeście z dn. 28 IX potępił, w łagodny zresztą sposób, «kryminalny występek» K-ego. K. odmawiał Radziwiłła od wyjazdu do Turcji. W wojsku agitował za koniecznością rozgłaszania bezkrólewia. W jesieni doprowadził między Teodorem Wesslem a grupą Zborowską do porozumienia skierowanego swym ostrzem przeciwko Generalności. Wreszcie posłał elektorowi memoriał w sprawie detronizacji Stanisława Augusta. Generalność 25 IX zwracała uwagę Józefowi Miączyńskiemu i K. Pułaskiemu na «podejrzane, acz zbyteczną gorliwością pokryte sentymenta» K-ego i przestrzegała ich przed utrzymywaniem z nim jakichkolwiek kontaktów. Wessel bronił swego pupila przed Michałem Pacem i in., przekonywając ich, że K-ego nie można poczytywać za źle myślącego, a tym bardziej za zdrajcę.
W końcu t. r., za czyjąś niewątpliwie protekcją, otrzymał K. wyjątkowe zezwolenie (ponieważ nie był związany organizacyjnie z żadną konfederacją partykularną) na przystąpienie wprost do Generalności. Brał czynny udział w posiedzeniach. Rady Najwyższej, najpierw w Preszowie, a później od września 1771 r. w Cieszynie, oczywiście jako orędownik interesów T. Wessla. Dn. 19 X delegowano go do stacjonującego w Poznaniu gen. W. S. von Bellinga w sprawie zdzierstw dokonywanych przez okupacyjne wojska pruskie. W Generalności bronił interesów marszałka I. Malczewskiego, a zwalczał J. Zarembę, który 7 XII przechwycił w swe ręce laskę marszałkowską woj. wielkopolskich. W lutym 1772 r. witał przybywających z Turcji szefów barskich. Umieszczony był w wykazie przesłanym ambasadzie rosyjskiej na pierwszym miejscu najaktywniejszych konfederatów wielkopolskich. Po upadku konfederacji K. zatrzymał się czas jakiś (w lipcu 1772 r.) w Dukli, po czym podążył wraz z innymi na emigrację. Przebywał głównie w Monachium. W dn. od 11–14 XII brał udział w obradach Generalności w Landshut. Zdążył jeszcze poróżnić się z M. Pacem. Godził natomiast w maju 1773 r. znów skłóconych ze sobą szefów barskich. Po powrocie do kraju wycofał się z życia publicznego. Pozostawił syna Jana. Zmarł w r. 1787.
Boniecki; Uruski, (pomylony ze stryjem Stanisławem); – Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 79, 81, 85–6, 111–3; tenże, Konfederacja barska; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 312, 368–9, 389, 396, II 3, 19, 20–1, 32, 59, 68; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Pet. 1898 II 30, 44, 83, Kr. 1906 III 293, Lw. 1909 IV; Rudnicki K., Biskup Kajetan Sołtyk, Kr.–W. 1906; – Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego w Warszawie 5 X 1767–5 III 1768, Wyd. A. Sozański, Lw. 1865 s. 49, 59; Historia domus Varsaviensis Scholarum Piarum, Wyd. L. Chmaj, Wr. 1959 (K. pomylony przez wydawcę z dziadem Stanisławem); Inwentarz dóbr szlacheckich powiatu kaliskiego, Wyd. W. Rusiński, Wr. 1959 II 389–90; Kitowicz A., Pamiętniki, Lw. 1882 I 124–6; Konfederacja barska, Wybór tekstów, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1928 s. 6, 83, 86, 94; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1882 s. 174, 214–5; Lubomirski S., Pamiętniki, Wyd. W. Konopczyński, Lw. 1925; Materiały do konfederacji barskiej, Wyd. S. Morawski, Lw. 1851 I 24, 45, 67, 122, 147, 189, 198, 223, 240; Puttkamer J. A., Krótkie zebranie okoliczności…, Wyd. W. Konopczyński, Arch. Kom. Hist. PAU, Kr. 1930 XIV; Vol. leg., VIII 366; – AGAD: Zbiór Branickich z Suchej rkp. 64/81; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, rkp. nr 132, 133, 134, 170, 251, 257, 266, 281, 282, 299, 300; B. Czart.: rkp. nr 836, 944, 945, 948; B. Jag.: rkp. nr 3050, 4255 (wiersz o niewoli K-ego), 6672, 6673; B. Krasińskich w W.: rkp. nr 1063, 4063; B. Narod.: Col. aut. 157/2; B. Ossol.: rkp. nr 343, 573, 1409, 4585; B. PAN w Kr.: rkp. nr 313, 318; B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk: rkp. nr 49, 201, Kronika Bernardynów Poznańskich; B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. nr 49, 94.
Wacław Szczygielski