Lewiński Franciszek Ksawery h. Brochwicz (ok. 1790–1863?), prawnik, senator kasztelan Król. Pol., minister sprawiedliwości z okresu powstania listopadowego. Pochodził z rodziny osiadłej w Bydgoskiem. Był synem Marcina. Karierę sądowniczą rozpoczął za czasów Ks. Warsz. jako sekretarz (1810), a następnie asesor (1812) przy Trybunale Cywilnym I instancji departamentu bydgoskiego. W pierwszych latach Król. Kongres. L. był sędzią w Siedlcach przy Trybunale Cywilnym I instancji woj. podlaskiego. Już jednak w r. 1817 przeniósł się do Warszawy i został sędzią, a w r. 1819 – prezesem Trybunału Cywilnego I instancji woj. mazowieckiego. Stanowisko to zajmował aż do chwili mianowania go senatorem kasztelanem Król. Pol. L. należał do entuzjastycznych zwolenników prawodawstwa francuskiego, które, jego zdaniem, «doszło do najwyższego szczytu doskonałości». Poglądom tym dał wyraz w pracy pt. Zbiór systematyczny porządku i praw sukcesyjnych podług zasad Kodeksu Cywilnego (W. 1817). L. zajmował wysokie stopnie w ruchu wolnomularskini. W r. 1819 loża «Świątynia Stałości» delegowała go w charakterze deputowanego do «Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego». Był też członkiem honorowym loży «Świątynia Minerwy». W r. 1827 wybrano L-ego prezesem komitetu właścicieli listów zastawnych Tow. Kred. Ziemskiego. Należał też do Komitetu Nadzorczego Tow. Wyrobów Zbożowych, które powstało w r. 1825.
Zdolny, wesoły, młody prawnik robił szybką karierę i zdobywał wysokie odznaczenia państwowe. Cieszył się też protekcją namiestnika J. Zajączka, w którego domu bywał stałym gościem. Dobrze widziany w sferach rządowych, miał L. złą opinię w środowisku patriotycznym warszawskim. Jego nominacja na senatora kasztelana (26 II 1827) wywołała wiele nieprzychylnych komentarzy, a prezes Sądu Sejmowego Piotr Bieliński nie zgodził się na wysuwaną przez rząd kandydaturę L-ego do Delegacji Sądu Sejmowego, mającej prowadzić śledztwo w sprawie członków Tow. Patriotycznego. Tymczasem w czasie Sądu Sejmowego L. okazał daleko posuniętą tolerancję w stosunku do oskarżonych. Kiedy 22 V 1828 sąd przystąpił do imiennego głosowania w sprawie oskarżonych, L. – jako najmłodszy nominacją senator – pierwszy zabrał głos stwierdzając, że towarzystwo tajne wprawdzie istniało, ale nie miało na celu popełnienia zbrodni stanu. Wystąpienie swoje poparł oświadczeniem umotywowanym na piśmie. W czasie dalszego toku obrad sądowych L. domagał się uznania większości oskarżonych za niewinnych, a wobec pozostałych – zastosowania najlżejszego wymiaru kary. Kiedy na polecenie Mikołaja I Rada Administracyjna wstrzymała ogłoszenie wyroku Sądu Sejmowego, L. złożył pisemny protest, uznając postępowanie takie za bezprawne.
L. należał do gorących zwolenników powstania listopadowego. Brał czynny udział w pracach senatu rewolucyjnego, służąc swym doświadczeniem i znajomością prawa. Był członkiem Komisji Praw Cywilnych i Kryminalnych oraz Komisji Skarbowej obu izb sejmowych. Redagował projekty odezw, uchwał, postanowień prawnych, rozstrzygał w sprawach proceduralnych. Podpisał akt z 18 XII 1830 uznający powstanie za narodowe. Nie będąc zwolennikiem dyktatury Józefa Chłopickiego w głosowaniu 20 XII prosił o zaprotokołowanie, że głosuje «affirmative jedynie koniecznością powodowany». Podpisał akt z 25 I 1831 ogłaszający detronizację Romanowów. W lutym t. r. rozpoczął L. prace w dozorze szpitali i zajął się ich organizacją. W marcu wszedł do prezydium Rady Municypalnej Warszawy jako zastępca prezesa K. Garbińskiego; przewodniczył deputacji do ułożenia projektu wewnętrznej organizacji Rady. L., mimo że rzadko uczestniczył w posiedzeniach Rady, cieszył się w niej dużym autorytetem. Z prezydium Rady ustąpił z chwilą powołania go przez prezesa rządu J. Krukowieckiego na stanowisko ministra sprawiedliwości. Objął je po Wiktorze Rembielińskim 20 VIII i zajmował do 7 IX 1831. Przyjazne stosunki, jakie łączyły L-ego z prezesem rządu, nie przeszkadzały mu przeciwstawiać się polityce Krukowieckiego. W początkach września 1831 L. reprezentował na posiedzeniach Rady Ministrów stanowisko, że tylko gwarancja niepodległości Polski w jej dawnych granicach, może stać się podstawą do rokowań z Rosją. Wkrótce jednak potem towarzyszył Krukowieckiemu przy omawianiu z gen. T. Bergiem sprawy kapitulacji Warszawy. Po upadku powstania L. pozostał w kraju. Uniknął wprawdzie represji za udział w powstaniu, ale nie sprawował już żadnych funkcji publicznych.
L. był żonaty z Wincentyną Bielicką, córką Leona, generała majora ziemi sochaczewskicj, właścicielką Komorowa w Rawskicm. Z tego małżeństwa miał córki i syna Augustyna Tadeusza, który dzierżawił Regnów (koło Komorowa) w Rawskiem. L. zmarł, wg niesprawdzonych wersji, w r. 1863.
Estreicher; W. Enc. Ilustr.; Boniecki, XIV i Uzupełnienia I 136; Uruski; Spis szlachty Król. Pol., W. 1851; – Askenazy Sz., Senat rewolucyjny, w: Nowe wczasy, W. 1910 s. 282, 284–5; Dylągowa H., Tow. Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821–1829, W. 1970; Forster K., Powstanie narodu polskiego w r. 1830–1831, Berlin 1873 s. 179, 223; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Moraczewski A., Samorząd Warszawy w dobie powstania listopadowego, W. 1934; Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym, Gd. 1967; – Barzykowski, Historia powstania, II, III, V; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 II 368, 370, 371; Diariusz Sejmu 1830–1831, Wyd. M. Rostworowski Kr. 1907–12 I–VI; Diariusz Senatu 1830–1831, Wyd. S. Pomarański, Kr. 1930, Arch. Kom. Hist., XIV; Gajewski F., Pamiętniki, P. 1913 II; Janowski J. N., Notatki autobiograficzne, Wr. 1950; Koźmian K., Pamiętniki, Kr. 1865 III 136, 138, 217–9; Lelewel P., Pamiętniki i diariusz domu naszego, Wr. 1966; Lewiński J., Pamiętniki z 1831 r., P. 1895; Pamiętniki Dekabrystów, W. 1960 III; Sąd Sejmowy 1827–1829. Urzędowe akta, Zebrał T. Bieczyński, P. 1873 s. 52, 58, 59, 71, 80, 92, 99, 105, 113, 120–2, 142, 161–2; – Kalendarzyk polityczny pijarski na 1811, s. 125; toż na 1813, s. 134; toż na 1817, s. 145; toż na 1818, s. 136; „Kur. Pol.” 1831 nr 608; Nowy kalendarzyk polityczny na 1820 s. 183; Przewodnik Warszawski, Wyd. N. Glücksberg, W. 1826 s. 29; toż 1829 s. 7, 88; – B. Uniw. Warsz.: Papiery J. Krukowieckiego rkp. 17 k. 46 (L. do J. Krukowieckiego 1831).
Maria Manteufflowa