Merkowski Franciszek (1853–1927), stolarz, działacz socjalistyczny w Berlinie i w zaborze pruskim. Ur. 16 IX w Murowanej Goślinie (pow. obornicki), był synem Józefa, robotnika (lub rzemieślnika) drzewnego, i Antoniny Zagrodzkiej. M. z zawodu był stolarzem, pracował w fabryce fortepianów, od końca lat dziewięćdziesiątych miał skromną restaurację w Berlinie. W młodości wywędrował do Berlina, gdzie jeszcze przed wydaniem ustawy antysocjaldemokratycznej w r. 1878 wstąpił do partii socjaldemokratycznej. W połowie lat osiemdziesiątych rozpoczął działalność wśród tamtejszych robotników polskich, należąc w nielegalnej organizacji polskich socjalistów, obok F. Morawskiego, do najwybitniejszych postaci. Pozostawał w kontakcie korespondencyjnym z S. Mendelsonem. W końcu 1886 r. organizował wyjazd grupy agitatorów socjalistycznych do Poznania. Zadenuncjowany przez prowokatora Naporrę, w r. 1887 został aresztowany, a w procesie poznańskim w styczniu 1888 skazany został na 1 rok i 9 miesięcy więzienia. Po odbyciu kary w więzieniu poznańskim powrócił do działalności socjalistycznej, należał do inicjatorów utworzenia Tow. Socjalistów Polskich w Berlinie (12 XII 1890), działającego przy Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPN), a zorganizowanego po wygaśnięciu ustawy antysocjalistycznej, i wszedł do jego kierownictwa. Brał też udział w utworzeniu Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) zaboru pruskiego (PPSzp) w dn. 10 IX 1890 i wszedł w skład jej zarządu, do którego należał do r. 1902. Przewodnicząc na zebraniu założycielskim podkreślał, że PPSzp nie jest organizacją paralelną do PPS pozostałych zaborów, ale potrzeba jej wynika z lokalnych warunków, z błędów partii niemieckiej i konieczności pozyskania robotnika polskiego. Był jednym z założycieli ukazującej się od r. 1891 „Gazety Robotniczej”, organu socjalistów polskich w Niemczech. Już w Tow. Socjalistów kierował komitetem prasowo-agitacyjnym, stojąc na stanowisku ścisłej współpracy z socjalistami niemieckimi. Wielokrotnie jeździł do polskich skupisk robotniczych w przemysłowych miastach Niemiec, gdzie wygłaszał przemówienia agitacyjne. Reprezentował później PPSzp na zjazdach SPN (np. w r. 1897) i na zjazdach prowincjonalnych (10 IX 1899 na pierwszym zjeździe organizacji partyjnej Wielkopolski). W r. 1893 jego kandydatura wysuwana była w wyborach do Reichstagu w okręgu katowicko-zabrskim, zgromadził jednak tylko kilkaset głosów. Na Kongresie Londyńskim II Międzynarodówki w r. 1896 pod zgłoszonym przez Centralizację Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich wnioskiem w sprawie niepodległości Polski znajdowały się podpisy członków Zarządu PPSzp, w tym M-ego. W r. 1901 protestował, wraz z innymi członkami Zarządu PPSzp, przeciwko decyzji kierownictwa SPN o przeniesieniu pisma na Śląsk i projektowi (nie zrealizowanemu) powierzenia redakcji Marcinowi Kasprzakowi i Róży Luksemburg.
Wobec narastających sporów między PPSzp a SPN M. początkowo bronił stanowiska (dyskusja w Prudniku 1 I 1898) bliskiego poglądom kierownictwa PPS zaboru rosyjskiego (od r. 1898 był zresztą członkiem Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich, czyli zagranicznej organizacji tej partii). Jednakże po zebraniu delegatów PPSzp z Górnego Śląska w Oświęcimiu (13 VII 1902), na którym postanowiono wystawić samodzielnie, bez wiedzy zarządu PPSzp i bez porozumienia z SPN, własnych kandydatów do wyborów, wystąpił z zarządu PPS. W lutym 1905, wraz z Antonim Berfusem, prowadził jeszcze pertraktacje z SPN i przyczynił się do ugody z 3 III, wg której PPSzp miała działać w jedności z SPN i w jej ramach. Gdy jednak VIII zjazd PPS w Katowicach (koniec kwietnia 1905) odrzucił umowę z 3 III, M. należał do grupy działaczy, którzy w sierpniu 1905, na znak protestu przeciwko polityce łamiącej zasady internacjonalizmu i jedności działania z SPN, opuścili szeregi PPSzp. Kontaktował się wtedy często z Różą Luksemburg. Działał odtąd w SPN, głównie w Berlinie, ale często także wśród tamtejszych Polaków (zwano go czasami «Polenkönig»). Gospoda, którą od końca lat dziewięćdziesiątych prowadził w Berlinie, najpierw przy Wallner-Theater-Strasse, a później przy Andreas-Strasse, należała, wg słów artykułu-nekrologu M-ego w socjaldemokratycznym piśmie «Vorwärts”, «do głównych punktów zbornych jego ziomków». Zmarł M. po długiej chorobie w szpitalu w Berlinie 26 XII 1927. Z małżeństwa (imię żony nie znane) pozostawił córkę Martę Herlitz.
Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; – Danilczuk B., Działalność SPD i PPS zaboru pruskiego w Poznańskiem w l. 1891–1914, Tor. 1962 s. 29, 49, 52; Historia Polskiego ruchu robotniczego 1864–1964, W. 1967 I; Kalestyńska L., W sprawie stosunków między PPS zaboru pruskiego a kierownictwem zagranicznym PPS (1893–1903), „Z Pola Walki” 1966; Księga jubileuszowa PPS 1892–1932, W. 1933; Księga pamiątkowa PPS, W. 1923; Kubiak S., Ruch socjalistyczny w Poznańskiem 1872–1890, P. 1961 s. 174–5, 202–4; Pabisz J., Wyniki wyborów do parlamentu Związku Północnoniemieckiego i parlamentu Rzeszy Niemieckiej na terenie Śląska w latach 1867–1918. Studia i Mater. z Dziej. Śląska, Wr.–W.–Kr. 1966 VII 296–9, 365–6; Polacy w Berlinie…, Oprac. J. Kaźmierczak, Inowrocław 1937 s. 304–12; „Próchnik A., Studia z dziejów polskiego ruchu robotniczego, W. 1958; Szerer B., O właściwą ocenę stanowiska SPD wobec kwestii polskiej, „Z Pola Walki” 1964; Wehler H. U., Sozialdemokratie und Nationalstaat, Würzburg–Göttingen 1962–71 I, II; – Luksemburg R., Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, W. 1968 II; Michalski J., Ze wspomnień berlińsko-bremeńskich (1899–1901), „Niepodległość” T. 3: 1931; Protokoll über die Verhandlungen des Parteitages der SPD zu Mainz, Berlin 1900 s. 129; ibid, zu Jena, Berlin 1905 s. 214; ibid, zu Magdeburg, Berlin 1929 s. 20; – „Gaz. Robotn.” 1905 nr 63, 1906 nr 31; „Vorwärts” 1927 nr 616 1. Beilage (nekrolog); – Brandenburgisches Landes-Hauptarchiv, Potsdam: Rep. 30 Tit. 94 nr 12329; Centr. Arch. KC PZPR: 305/II/6 k. 25, 40, teczka osobowa 10943; – Informacje Urzędu Paraf. w Murowanej Goślinie.
Adam Galos