Morawski Franciszek (1847–1906), stolarz, działacz robotniczy, współzałożyciel i jeden z kierowników Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) zaboru pruskiego. Ur. 23 X w Bławatach koło Strzelna, był synem drobnego chłopa. Nauczywszy się stolarki, ruszył w poszukiwaniu pracy do Niemiec. Znalazł ją w fabrykach berlińskich (1869), a wkrótce zetknął się tam z działalnością socjalistów (1870). W r. 1884 należał do organizatorów Arbeiter Bezirks-Verein für den Osten Berlins (rozwiązany 15 VII 1886). Działał wówczas wśród robotników polskich w Berlinie, pozostając jednocześnie w kontakcie z działaczami socjalistycznymi w Paryżu, zwłaszcza ze Stanisławem Mendelsonem i Marią Jankowską. Przekazywał im zebrane pieniądze, a otrzymywał materiał propagandowy. W grudniu 1886 współorganizował wyjazd grupy działaczy do Poznania dla podjęcia tam agitacji socjalistycznej. Wskazany przez prowokatora, został jednak aresztowany (1887), a w styczniu 1888 w procesie poznańskim skazany na 18 miesięcy więzienia, które odbywał w berlińskim więzieniu Moabit (łącznie ze śledztwem więziony był przez 2 lata). Po uwolnieniu wrócił do pracy w Berlinie i jeszcze w lutym 1890 brał udział w agitacji w Poznaniu i Swarzędzu. W jesieni 1890 wygasła ustawa antysocjalistyczna i na zebraniu (12 XI t. r.), którego M. był jednym z najczynniejszych uczestników, powołano Tow. Socjalistów Polskich w Berlinie. Po ukonstytuowaniu się władz M. został sekretarzem Towarzystwa (1891). Odtąd wielokrotnie występował na różnych zebraniach i wiecach. W r. 1892 po śmierci Władysława Kurowskiego objął redakcję „Gazety Robotniczej” i w większym czy mniejszym stopniu kierował nią do śmierci. Był zarazem mężem zaufania Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich na Niemcy.
M. brał udział w przygotowywaniu konferencji socjalistów polskich w Berlinie (12 IX 1893), na której przy udziale przedstawicieli zaboru pruskiego i ośrodków emigracyjnych w Niemczech założono PPS zaboru pruskiego (PPSzp). M. wybrany został sekretarzem partii i do śmierci pozostawał w jej zarządzie, biorąc czynny udział we wszystkich zjazdach PPSzp (z wyjątkiem 1902 r.). Jednocześnie działał także w partii niemieckiej (np. na zjeździe SPD [Socjaldemokratycznej Partii Niemiec] Śląska i Wielkopolski w Chojnowie, 31 XII 1893 – 1 I 1894, przeprowadził wniosek o oddzielenie organizacji wielkopolskiej od śląskiej i pozostawienie PPSzp swobody organizowania ruchu). W r. 1893 po raz pierwszy kandydował w wyborach do Reichstagu z Poznania, zdobywając sporą w ówczesnych warunkach liczbę głosów (1102). W r. 1895 w okręgu Międzyrzecz-Babimost znowu uzyskał znacznie więcej głosów niż jego poprzednik w r. 1890. Ani w jednym, ani w drugim wypadku nie starczyło ich jednak na zdobycie mandatu. Pozycja M-ego w PPSzp była bardzo silna. Przez władze pruskie uważany był za twórcę ruchu robotniczego wśród Polaków i za duszę całego ruchu. W zarządzie PPSzp jego rola budziła nawet pewne sprzeciwy (na zebraniu zarządu 3 IX 1893 podjęto uchwałę, aby sekretarz przedkładał zarządowi wszystkie pisma, gdyż obawiano się zbytniej samodzielności M-ego, który na własną rękę prowadził korespondencję z Mendelsonem), ale nie udawało się zmniejszyć jego wpływów.
Istotne znaczenie miało stanowisko M-ego wobec SPD. M. był zdecydowanym zwolennikiem hasła niepodległościowego (w r. 1895 opowiadał się za oczyszczeniem PPSzp z ludzi niechętnych temu hasłu, w r. 1895 w jednym z odczytów stwierdził, że tylko socjalizm może odbudować Polskę). Z drugiej jednak strony podkreślał także znaczenie programu społecznego i utrzymywał bliskie kontakty z Różą Luksemburg. W latach powstawania pierwszych różnic między PPSzp a SPD starał się o utrzymanie współpracy, choć dążył jednocześnie do uzyskania przez PPS większej samodzielności (w czasie rozmowy delegacji PPSzp z Augustem Beblem 29 III 1894 uzyskał podwyższenie subwencji na „Gazetę Robotniczą” z 300 na 500 marek rocznie, jednocześnie odrzucił ofertę przyznania mandatu, uważając, że PPS winna zdobyć go samodzielnie). Na II zjeździe PPSzp w r. 1897 opowiadał się za porozumieniem z SPD. Na zjeździe SPD w Hamburgu w t. r. znalazł poparcie u Wilhelma Liebknechta, ścierając się z Wilhelmem Pfannkuchem i Augustem Winterem (zwłaszcza z tym ostatnim, który uznał za pozytywne pewne formy germanizacji) w sprawie samodzielności polskiego ruchu. Zgodził się jednak na wycofanie wniosku o wystawianie w okręgach polskich do wyborów kandydatur działaczy znających także polski język. Również na zjeździe w Stuttgarcie zgodził się na wycofanie polskiego wniosku o uznanie odrębności PPSzp.
Już w r. 1896 zjawił się M. po raz pierwszy na Górnym Śląsku w Zabrzu (18 IV), choć zebranie z udziałem czekających 4 000 górników nie odbyło się ze względu na zakaz policji. Mimo sprzeciwu SPD wysunięty został jako kandydat socjalistyczny w wyborach do Reichstagu w r. 1898 w okręgu katowicko-zabrskim. Gdy w r. 1893 na kandydata socjalistycznego padło tam 646 głosów, M. zgromadził ich w r. 1898 aż 9 829, tzn. 32,3%, największy odsetek, jaki uzyskał kiedykolwiek kandydat socjalistyczny w zaborze pruskim do r. 1914 (jednocześnie kandydował także w okręgu pszczyńsko-rybnickim otrzymując 627 głosów). Sukces ten skłonił go do optymistycznej oceny perspektyw rozwoju socjalizmu na Górnym Śląsku, jaką zarysował na zjeździe SPD w Stuttgarcie w r. 1898, a zwłaszcza do popierania na V zjeździe PPSzp w r. 1900 propozycji przeniesienia siedziby „Gazety Robotniczej” i centrum PPSzp z Berlina do Katowic. Przeniósł się tam (1 VII 1901), podejmując główny ciężar pracy na nowym, szczególnie trudnym terenie. Wysunięty w r. 1903 w okręgu katowicko-zabrskim zdobył 10 044 głosy (22,4%), ale znalazł się na trzecim miejscu (mandat zdobył Wojciech Korfanty). W wyborach 1905 r., w okresie wielkich powodzeń polskiego ruchu mieszczańskiego, uzyskał już tylko 4 778 głosów (10,7%).
W r. 1902 (2 VII) skazano go na 4 miesiące więzienia za obrazę religii, a nie zdążył jeszcze wyjść z więzienia, gdy w nowym procesie oskarżony (razem z Esterą Golde) o podburzanie do gwałtów przez rozpowszechnianie zakazanych druków skazany został na najwyższy przewidziany prawem wyrok 2 lat więzienia. Już w więzieniu znacznie pogorszył się stan jego zdrowia (chorował na serce i nerki), a gdy wyszedł z więzienia bytomskiego (w styczniu 1905), spadł na niego niemal cały ciężar pracy partyjnej na Górnym Śląsku wobec wyjazdu z tego terenu Jerzego Haasego i E. Golde. Na VIII zjeździe PPSzp w kwietniu 1905 w Katowicach wygłosił zasadniczy referat i został wybrany przewodniczącym partii, a na początku 1906 r. brał udział w pertraktacjach z SPD, które doprowadziły do zawarcia umowy (kwiecień 1906). Umowy tej bronił na IX zjeździe PPSzp w Katowicach w kwietniu 1906, który musiał sam organizować, jako jedyny (obok Józefa Adamka) członek zarządu, i któremu przewodniczył. Wysiłki te ostatecznie podkopały jego zdrowie i przyczyniły się do śmierci 24 VI 1906 w Katowicach. W czasie pogrzebu 27 VI policja atakowała zgromadzone tłumy, zakazano też wygłaszania przemówień. Ku czci M-ego odbyło się zebranie w Bytomiu (1 VII); podobne w Katowicach zostało rozwiązane. Żona M-ego Tekla była także działaczką socjalistyczną (w l. 1904–7 przewodniczyła Towarzystwu Kobiet «Ognisko» w Katowicach i wygłaszała odczyty na jego zebraniach).
Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918; Enc. Org. (1898–1904); W. Enc. Powsz. (PWN), VII; – Biniszkiewicz J., Proletariat zaboru pruskiego a PPS, w: Księga Pamiątkowa PPS, W. 1923 s. 20, 99, 159–63; Danilczuk B., Działalność SPD i PPS zaboru pruskiego w Poznańskiem w latach 1891–1914, Tor. 1962 s. 29, 32, 35, 41–52, 55, 69–71, 98; Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, W. 1939 s. 101–3 (Próchnik A., Franciszek Morawski 1847–1906, fot. przed s. 97); Kubiak S., Rola polskiego ośrodka socjalistycznego w Berlinie w rozwoju propagandy w Poznaniu (1885–1887), Zesz. Nauk. Uniw. A. Mickiewicza w Poznaniu. Historia, Z. 5., P. 1961; tenże, Ruch socjalistyczny w Poznańskiem 1872–1890, P. 1961 s. 174, 175, 202, 204, 207–8, 217, 223; Wehler H. U., Sozialdemokratie und Nationalstaat, Göttingen 1971; – Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 I; Luksemburg R., Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, W. 1968 I; Pabisz J., Wyniki wyborów do parlamentu Związku Północno-niemieckiego i parlamentu Rzeszy Niemieckiej na terenie Śląska w latach 1867–1918, Studia i Mater. z Dziej. Śląska, VII 294–9; Protokoll über die Verhandlungen des sozialdemokratischen Parteitages zu Hamburg, Berlin 1897; toż zu Stuttgart, Berlin 1898; toż zu Mannheim, Berlin 1906; – „Gaz. Robotn.” 1891–1906 (1906 nr 19, 28, 51–3, 90); „Leipziger Volkszeitung” 1902 nr 151; „Naprzód” 1910 nr 59; „Niepodległość” T. 15: 1937, T. 17: 1938; „Prawo Ludu” 1906 nr 409; „Promień” 1906 nr 5–7 s. 168; „Robotnik” 1906 nr 127; „Volkswacht” 1906 nr 145; „Vorwärts” 1906 nr z 26 VI; „Z Pola Walki” 1958, 1959, 1963, 1966, 1969, 1973; – Brandenburgisches Landes-Hauptarchiv: Rep. 30 Tit. 94 nr 12254, 12329–12334; Deutsches Zentral-Archiv Merseburg: Rep. 77 Tit. 871 nr 23 Adhib. V.
Adam Galos