Roliński Franciszek (ok. 1597–1674), lekarz, profesor medycyny i rektor Uniw. Krak. Ur. w Pabianicach, był synem Jana.
Starszy brat R-ego Paweł po studiach na Uniw. Krak. (1612–16) i uzyskaniu, zapewne we Włoszech, doktoratu medycyny, był preceptorem Krzysztofa i Łukasza Opalińskich, z którymi odbył podróże po Europie, m. in. w l. 1626–9 przebywał w Lowanium.
R. wpisany do metryki Uniw. Krak. w r. 1616, bakalaureat uzyskał w r. 1620, mistrzostwo sztuk wyzwolonych 19–20 III 1622. Bezpośrednio po promocji podjął wykłady na Wydziale Artium jako docent extraneus (1622–1626/7), po czym wyjechał do Padwy, gdzie wpisawszy się 1 VII 1627 do albumu nacji polskiej pełnił w niej obowiązki asesora (1628) oraz «zastępcy konsyliarza» i konsyliarza w l. 1628–9. Jak się zdaje równolegle odbywał studia lekarskie (z tytułem doktora medycyny występuje po raz pierwszy 30 I 1629) oraz prawnicze, które w dn. 9 III 1629 uwieńczył stopniem doktora praw. Ostatecznie poświęcił się medycynie, wg pośmiertnych panegiryków już we Włoszech zwracając na siebie uwagę biegłością w sztuce lekarskiej, m. in. posła Rzeczypospolitej Weneckiej do Konstantynopola, który chciał go ponoć przyjąć do swojej służby jako lekarza przybocznego. Z początkiem lat trzydziestych R. osiadł w Krakowie, gdzie (przed 1634) ożenił się z Elżbietą Łojówną. W r. 1641 przyjął prawo miejskie. Prowadził rozległą praktykę lekarską, m. in. jako lekarz nadworny woj. krakowskiego Stanisława Lubomirskiego. Do Wydziału Lekarskiego inkorporował się dopiero 17 X 1642 na podstawie wydanej 5 IV Questio de apoplexia, katedrę medycyny objął w r. 1655 po ustąpieniu Krzysztofa Naymanowica. W r. 1644 został powołany do rady miejskiej, w której zasiadał nieprzerwanie do śmierci, pełniąc kilkakrotnie obowiązki burmistrza. Od 3 XI 1649 był nadto fizykiem miejskim. Po stracie pierwszej żony w r. 1652 poślubił Krystynę Zalaszowską, umacniając dzięki koligacjom rodzinnym i własnej przedsiębiorczości swoją pozycję zarówno w radzie miejskiej, jak i w Uniwersytecie. W r. 1654 bronił interesów miasta w sporze z kapitułą katedralną o płacenie podatków od kamienic kapitulnych. W okresie ostrego zatargu Uniwersytetu z bpem Piotrem Gembickim wraz z Stanisławem Jurkowskim, Andrzejem Kucharskim, Gabrielem Ochockim i Stanisławem Różyckim wystąpił przeciwko roszczeniom kanclerza do ograniczenia autonomicznych praw uczelni.
W czasie okupacji Krakowa przez Szwedów w grudniu 1655 udzielił miastu pożyczki 3 tys. złp. pod zastaw srebrnego kura Bractwa Kurkowego na opłacenie kontrybucji dla załogi okupacyjnej, sam zapłacił 4334 złp. W czerwcu 1656 zdecydowanie opowiadał się, wraz z częścią rady miejskiej, przeciwko złożeniu hołdu Karolowi Gustawowi i wkrótce potem opuścił miasto wraz z innymi profesorami Uniwersytetu. Po powrocie w r. 1657 zastał dom ograbiony przez syna (z pierwszego małżeństwa) Jana, który «zaprawiwszy się do hulaszczego trybu życia», w towarzystwie szwedzkim, korzystając z nieobecności ojca wyłamał skrzynię, skąd ukradł 30 tys. złp. a następnie, poślubiwszy potajemnie szlachciankę Katarzynę Bedleńską, zbiegł z miasta. Na wiosnę 1657 wyruszył R. w poszukiwaniu marnotrawnego syna – w obawie, aby nie zaciągnął się do szeregów szwedzkich. Zapewne jako wyraz współczucia dla jego tragedii rodzinnej i uznania dla patriotycznej postawy, jaką zajął wobec okupanta, został R. w dn. 16 X 1657 wybrany «in absentia» na pierwszego po wyzwoleniu rektora Uniw. Krak. na półr. zim. 1657/8 (urząd ten pełnił jeszcze trzykrotnie w l. 1658, 1658/9 oraz 1666/7, ponadto w r. 1665 był wicerektorem). Na tym stanowisku przypadły mu trudne zadania zarówno uruchomienia i odbudowy uczelni po zniszczeniach potopu, jak i łagodzenia wewnętrznych konfliktów skłóconego środowiska uniwersyteckiego m. in. na tle burzliwych elekcji rektorskich, choć sam nie uniknął ataków za nazbyt arbitralne postępowanie, np. w sprawie niezgodnej ze statutami obsady dziekanatu Wydziału Prawa. Zarzucano mu też stronniczość w głośnym procesie Mikołaja Sulikowskiego z Marcinem Radymińskim, przeforsowanie inkorporacji swego szwagra Mikołaja Zalaszowskiego, doktora promocji rzymskiej, czy też zaniedbanie wykładów, przed czym bronił się – z aprobatą Wydziału Lekarskiego (którego dziekanat sprawował w l. 1645 i 1658/9) – argumentem, że zgodnie ze swym powołaniem zajęty był w tym czasie leczeniem chorych.
Praktykę lekarską miał R. istotnie rozległą, zyskując w różnych kręgach społecznych (również dworskich) opinię doświadczonego medyka i gromadząc niemały majątek. Należały doń m. in. wieś Stęgoborzyce i kamienica w Krakowie. Dzieląc czas między zajęcia zawodowe, obowiązki profesorskie i aktywny udział w życiu miasta stawał niekiedy przed trudnymi dylematami, jak np. w r. 1660, kiedy jako burmistrz podczas tumultu studentów w święto Wniebowstąpienia kazał strzelać straży miejskiej do scholarów oblegających kamienicę «pod Jaszczurką». Ofiarą strzelaniny padł jeden ze studentów, za co R. został przez Uniwersytet (pod przewodnictwem rektora Adama Rosczewicza) oskarżony w Trybunale lubelskim i skazany 19 X 1661 na proskrypcję z Uniwersytetu. Wyrok wprawdzie z czasem anulowano (w r. 1666 został R. nawet ponownie rektorem), lecz nadwątlonej reputacji w środowisku akademickim chyba już nie odzyskał.
Do końca życia R. nie mógł przeboleć doznanych krzywd, w r. 1657 położył areszt na rzeczach K. Bedleńskiej za wyłudzenie 1 400 złp. od syna Jana, którego w testamencie wydziedziczył, zapisując cały majątek dzieciom z drugiego małżeństwa. Zmarł w Krakowie 14 VII 1674 i został pochowany trzy dni później w kościele Wszystkich Świętych.
Z pierwszego małżeństwa z Elżbietą Łojówną miał R. syna Jana (zm. przed 1703), z drugiej żony – Krystyny z Zalaszowskich pozostawił córkę Annę, żonę rajcy krakowskiego Andrzeja Krausego i syna Franciszka Benedykta (zm. 1696), który po uzyskaniu magisterium i przelotnej docenturze (1674–6) w Uniw. Krak. promował się w r. 1677 w Padwie na doktora obojga praw a następnie osiadł w Krakowie.
Estreicher; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Kośmiński, Słown. lekarzów; – Bieniarzówna J., Mieszczaństwo krakowskie XVII w., Kr. 1969; Bieniarzówna J., Małecki J., Dzieje Krakowa, Kr. 1984 II; Długosz J., Mecenat kulturalny i dwór Stanisława Lubomirskiego wojewody krakowskiego, Wr. 1972 s. 110; Kot S., Stosunki Polaków z Uniwersytetem Lowańskim, Lw. 1927 s. 20; Lachs J., Kronika lekarzy krakowskich XVII w., P. 1929 s. 36–7; Majer J., Wiadomości z życia profesorów Wydziału Lekarskiego w Uniwersytecie Jagiellońskim, (b.m. i r.w.); – Album stud. Univ. Crac., IV 50; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Arteński R., Vindex elegus, Kr. 1674; Statuta nec non liber promotionum; Temberski S., Roczniki; – AP w Kr.: rkp. 468, 602, 1213; Arch. UJ: rkp. 15 s. 37, rkp. 35 s. 242, rkp. 37 s. 706, rkp. 69 s. 89–97, rkp. 90 s. 91, rkp. 293 s. 1, 3, 48, rkp. 297 s. 16, 61, 86; B. Jag.: rkp. 225, 226 IV s. 706–709, 837–854, rkp. 232, rkp. 5359.
Leszek Hajdukiewicz