Skąpski Franciszek (1881–1966), działacz niepodległościowy i społeczny, przedsiębiorca budowlany. Ur. 24 II w rodzinie ziemiańskiej w majątku Łubna (koło Piaseczna pod Warszawą), był synem Karola i Józefy z Dzierżawskich.
S. ukończył gimnazjum w Kaliszu w r. 1899. W l. szk. współorganizował: tajne kółka samokształceniowe, strajk przeciw obowiązkowi uczęszczania uczniów na nabożeństwa galowe w cerkwi oraz protest przeciw odmawianiu przed i po lekcjach modlitwy po rosyjsku. W r. 1901 rozpoczął studia w Instytucie Inżynierów Dróg Komunikacyjnych w Petersburgu, dyplom inżyniera uzyskał w r. 1909. W l. studenckich działał w Zjednoczeniu Młodzieży Narodowej im. A. Mickiewicza, będącej ekspozyturą zakonspirowanej Organizacji Młodzieży Narodowej (podległej Związkowi Młodzieży Polskiej «Zet»), której również był członkiem. Należał do większości, która w l. 1905–7 zerwała z Ligą Narodową i opowiedziała się po stronie obozu niepodległościowego. Udzielał się głównie w kółkach samokształceniowych, organizował też imprezy dochodowe, które dostarczały środków na prowadzenie nauczania w miejscowym polskim środowisku młodzieży robotniczej, robotników i żołnierzy. Jeszcze w toku studiów, w r. 1906, zaczął pracować jako przedsiębiorca w przemyśle budowlanym, w którym szybko zrobił wielką karierę. Do r. 1911 był w Petersburgu zarządzającym i prokurentem w utworzonym przez siebie i trzech innych Polaków Biurze Budowlanym «E. Gonckiewicz i S-ka». Wobec jego pomyślnego rozwoju właściciele przekształcili je w r. 1911 w Petersburskie Budowlane Tow. Akcyjne «E. Gonckiewicz i S-ka», w którym S. został członkiem zarządu i dyrektorem zarządzającym. Na tych stanowiskach pozostał w Tow. Akcyjnym «Stroitiel», z którym w r. 1916 połączyła się jego dotychczasowa firma. Dzięki znacznym dochodom został właścicielem willi w Carskim Siole. Jako szef ogromnego przedsiębiorstwa, prowadzącego m. in. prace fortyfikacyjne w rosyjskich portach bałtyckich, miał rozległe stosunki w Petersburgu i Finlandii, zwłaszcza w kołach elity finansowej.
S. był pierwszoplanową postacią «Zet-u» w Petersburgu, nadal działał w Zjednoczeniu Młodzieży, w grudniu 1913 założył Tow. «Sokół Polski» i był od r. 1914 jego naczelnikiem (pozostał nim do sierpnia 1918) oraz członkiem jego zarządu, zaś w r. 1914, jeszcze przed wybuchem wojny, organizował harcerstwo polskie korzystające z pomocy legalnie istniejącego «Sokoła» i był komendantem jego Chorągwi Petersburskiej. Cieszył się też poważaniem wśród Polonii rosyjskiej, duże sumy przekazywał na jej cele kulturalne i dobroczynne.
Po wybuchu wojny S. prowadził nad Newą oddział warszawskiej «zetowskiej» Wolnej Szkoły Wojskowej. Pod koniec listopada 1914, podczas pobytu w Warszawie, zetknął się z komendantem głównym Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) Tadeuszem Żulińskim i – po krótkiej rozmowie – poprosił o wciągnięcie na listę Legionów i przydzielenie do prac POW na terenie Piotrogrodu. Żuliński mianował go komendantem POW w tym mieście i pod pseud. Karol Doliwa zaliczył go do 1. pp Legionów. S. rozbudował już istniejącą niewielką komórkę POW w Piotrogrodzie, wciągnął do pracy w niej miejscowy Związek Strzelecki, Młodzież Postępowo-Narodową, Zjednoczenie Młodzieży Narodowej oraz Tow. «Sokół Polski». Komendzie Głównej POW w Warszawie dostarczał duże ilości broni palnej, amunicji i dynamitu. Niebawem otrzymał awans na komendanta obwodowego POW, a pod koniec 1914 r. bądź na początku r. 1915 Tadeusz Hołówko przywiózł mu akt nominacyjny na komendanta okręgowego. W lipcu 1915 wezwano go do Warszawy dla odebrania otrzymanych poprzez Sztokholm rozkazów Józefa Piłsudskiego i uposażenia dla oficerów POW w Rosji. Żuliński mianował go komendantem naczelnym POW na Rosję i wydał mu rozkaz prowadzenia działalności dywersyjnej na tyłach armii rosyjskiej oraz szkolenia oficerów POW. S. zdążył w ostatniej chwili przed wkroczeniem Niemców opuścić Warszawę i powrócić do Piotrogrodu. Odcięty linią frontu od Komendy Głównej, odtąd działał na własną rękę.
W początkach 1915 r. S. był współzałożycielem tajnego Zrzeszenia Niepodległościowego, reprezentował w nim POW, wspierał też pomocą finansową „Dziennik Piotrogrodzki” (uprzednio „Dziennik Petersburski”), wokół którego skupiało się grono inteligencji postępowej. Był też jedną z osób pośredniczących w nawiązaniu kontaktów między Zrzeszeniem a niepodległościowym Polish Information Committee w Londynie. Komitet ten, jak i placówki «Polonia» w Sztokholmie i Kopenhadze, będące ośrodkami polskiej propagandy niepodległościowej, był przez S-ego, częściowo ze środków własnych, subsydiowany. Z przedstawicielem Komitetu londyńskiego Augustem Zaleskim rozmawiał w lipcu 1916 w Christianii. W tymże miesiącu, po uprzednim skontaktowaniu się przez emisariusza z Piłsudskim, S. spotkał się w Sztokholmie z przybyłym w tym celu z ramienia Komendanta Michałem Sokolnickim. Nawiązana w ten sposób łączność niebawem znów została przerwana. Po ogłoszeniu aktu 5 listopada t. r. kierowana przez S-ego Komenda Naczelna POW w Rosji zdecydowała się – na własną rękę – zmienić profil: niemal całkowicie zaniechać działalności wojskowo-dywersyjnej, a rozwinąć polityczną. W grudniu 1916 – jak wspomina Ignacy Ziemiański – S. przyjechał do Kijowa z rzekomym rozkazem z kraju rozwiązania POW. Grupa żytomierska ostro odmówiła podporządkowania się temu poleceniu i zażądała natychmiastowego opuszczenia Kijowa przez S-ego. Zarazem na tle zapowiedzianej przez S-ego zmiany kierunku działalności POW doszło do zatargu między S-m a kierownikiem POW w Kijowie Józefem Bromirskim i zerwania łączności między POW piotrogrodzkim a kijowskim. Zgodnie z ustaleniem spotkania lipcowego S. ponownie wyjechał do Sztokholmu, by 25 XII stawić się przed Sokolnickim do raportu, daremnie jednak przez miesiąc na niego czekał. W grudniu 1916 został wybrany z listy demokratycznej do zarządu Polskiego Tow. Pomocy Ofiarom Wojny, a w styczniu 1917 – do zarządu nowo utworzonego w Piotrogrodzie Tow. Wzajemnej Pomocy Pracowników Polskich, skupiającego zarówno zwolenników bliskiego endecji Centralnego Komitetu Obywatelskiego, jak i działaczy opowiadających się za polityką aktywistyczną.
Po rewolucji lutowej został S. członkiem utworzonego w marcu (w wyniku przekształcenia Zrzeszenia Niepodległościowego), już jawnego Polskiego Komitetu Demokratycznego, wszedł w skład Rady powołanego teraz w Piotrogrodzie polskiego Klubu Demokratycznego, zaś na I Zjeździe Demokracji Polskiej wybrano go do jej władzy naczelnej, tzw. Komitetu Demokratycznego. Brał udział w tzw. konferencji sztokholmskiej, spotkaniu 5–10 V polskich polityków z obu stron linii frontu. Spowodował też przyjazd na nią kilku innych wybitnych działaczy, z którymi współpracował w Zrzeszeniu, m. in. Aleksandra Babiańskiego, Hipolita Gliwica, Aleksandra Więckowskiego i Józefa Ziabickiego. Włodzimierz Kunowski wydał mu wtedy w imieniu Piłsudskiego rozkaz, żeby POW w Rosji – wobec braku polskiej władzy państwowej – przeciwstawiała się tworzeniu armii polskiej na tym terenie, a jedynie współdziałała w wydzielaniu Polaków w armii rosyjskiej w odrębne jednostki. Toteż S. po powrocie do Rosji był jednym z sześciu sygnatariuszy oświadczenia z 6 VI informującego, że Tymczasowa Rada Stanu jest przeciwna tworzeniu w Rosji armii polskiej czy polskich formacji wojskowych, dn. 7 VI brał udział w Ogólnym Zjeździe Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie. Po rewolucji październikowej 1917 r. był redaktorem i wydawcą liberalnego „Dziennika Narodowego”, kontynuacji „Dziennika Piotrogrodzkiego”. Na naradzie 9 XI 1917 w Piotrogrodzie, w której uczestniczyli przedstawiciele wyższego duchowieństwa, POW, «Sokoła» (S.), Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego i in. organizacji, wybrano Polską Radę Bezpieczeństwa z S-m na czele i Aleksandrem Prystorem jako dowódcą oddziałów samoobrony, których zadaniem miała być obrona życia i własności Polaków. Dn. 4 XII na zebraniu przedstawicieli polskich ugrupowań nierewolucyjnych S. występował w imieniu Stronnictwa Radykałów Polskich i podpisał uchwałę domagającą się wydzielenia z armii rosyjskiej Polaków w oddzielną Polską Siłę Zbrojną, 12 XII uczestniczył w II Zjeździe Lewicy Wojskowej (polskiej). Był też jednym z dwu przedstawicieli owego Stronnictwa w politycznie umiarkowanej Radzie Porozumiewawczej Stronnictw Państwowości Polskiej. W lutym 1918 był współzałożycielem, następnie skarbnikiem, Komitetu Organizacyjnego Uniwersytetu Katolickiego w Lublinie. Na jego rzecz ofiarował akcje «Stroitiela» nominalnej wartości ponad miliona rb. W kwietniu był w grupie demokratów piotrogrodzkich. którzy upoważnili Janusza Radziwiłła i Franciszka Pułaskiego do reprezentowania ich w Sztokholmie wobec Rady Regencyjnej.
Późnym latem 1918 S. powrócił do Polski z obmyślanym wspólnie z A. Więckowskim planem uzyskania od Niemców zwolnienia Piłsudskiego z Magdeburga. Przekonał do niego członka Rady Regencyjnej ks. Zdzisława Lubomirskiego. Otrzymał też zgodę H. H. Beselera na powrót Piłsudskiego do Warszawy. W październiku wyjechał do Berlina dla załatwienia formalności związanych z uwolnieniem. W dniu wyjazdu Adam Koc i Bogusław Miedziński zakomunikowali mu, że za pracę w POW Piłsudski mianował go podporucznikiem 1. pp Legionów i wręczyli mu odznakę pułku. Intrygi adiutanta Beselera, kpt. Nitego, który równocześnie ze S-m wyjechał do Berlina, plan jego zniweczyły, wobec czego S. powrócił do Warszawy.
Od 1 I 1919 S. był w Dep. Górniczo-Hutniczym Min. Przemysłu i Handlu naczelnikiem Wydz. Finansowego i zajmował się jego zorganizowaniem. Pozostał na tym stanowisku do 1 VIII, zaś 28 VIII został pracownikiem Min. Spraw Zagranicznych (MSZ), szefem Misji Specjalnej na południu Rosji jako delegat nadzwycz. rządu polskiego i kierownik misji politycznej przy rządzie gen. A. Denikina. Mimo zdezaktualizowania się tej funkcji już w r. 1920, pozostał w stanie rozporządzalności od 1 I 1921 i dopiero z dn. 10 V 1923 został z MSZ zwolniony. Nadal udzielał się społecznie, w l. 1918–22 był członkiem tzw. Kuratorium KUL. Zarazem od zawiązania się w r. 1921 Komitetu Organizacyjnego Polskiej YMCA – Związku Młodzieży Chrześcijańskiej był jego członkiem, do I Walnego Zjazdu organizacji w dn. 8–9 XII 1923. W r. 1922 był współzałożycielem liberalno-inteligenckiej Unii Narodowo-Państwowej. Od 1 I 1921 był zarządzającym działu handlu z Rosją w firmie «Elibor» S. A. Handlowo-Przemysłowa; pozostawał nim do 1 XI 1922, kiedy otrzymał nominację na zastępcę dyrektora naczelnego Głównej Dyrekcji Państwowych Zakładów Górniczych i Hutniczych. Z dn. 1 I 1925 definitywnie jednak rozstał się ze służbą państwową. W Warszawie założył firmę budowlaną «Skąpski F., Szopa T. i S-ka, Inżynierowie, S. A.», później przekształconą w «Biuro Budowlane F. Skąpski i S-ka, Inżynierowie, S. A.». Od 1 XI 1926 ponadto był dyrektorem zarządzającym Tow. Handlu z Rosją «Polros». Po trzech latach, z dn. 1 X 1929, ustąpił z tego stanowiska ze względu na zwiększone obowiązki w swojej firmie. Została ona członkiem Konsorcjum Francusko-Polskiego dla budowy portu w Gdyni, następnie Koncernu Francusko-Polskiego dla jego rozbudowy. S., wykorzystując swoje doświadczenie nabyte w Rosji, kierował robotami morskimi przy budowie gdyńskiego portu handlowego oraz portów wojennych w Gdyni i na Helu na zlecenie Min. Przemysłu i Handlu, ponadto prowadził wszystkie roboty lądowe przy budowie gdyńskiego portu handlowego. Firma miała też swoją siedzibę w Gdyni.
W l. dwudziestych – bądź wcześniej, jeszcze w Rosji – S. został wolnomularzem, był członkiem jednej z lóż warszawskich Wielkiej Loży Narodowej Polski do jej samorozwiązania 26 X 1938. W l. trzydziestych był również członkiem świeżo powołanego do życia w Warszawie Rotary-Clubu. Należał też do Stow. Techników Polskich w Warszawie. Mimo że po r. 1922 całkowicie wycofał się z polityki, nie zerwał więzi z ludźmi, z którymi kiedyś wspólnie działał. W r. 1924 występował jako świadek obrony w procesie Aleksandra Lednickiego w sprawie jego roli w latach wojny w środowisku polskim w Rosji, zaś w r. 1936 był członkiem Komitetu Honorowego w 50-rocznicę powstania «Zet-u».
Druga wojna światowa zrujnowała S-ego materialnie, spłonęło jego mieszkanie spółdzielcze w Warszawie, przestała istnieć jego firma budowlana. Po r. 1945 podjął pracę zawodową jako inżynier, kilka lat pracował w Centralnym Zarządzie Budownictwa Wodno-Inżynieryjnego w Warszawie, skąd 1 VII 1958 przeszedł na emeryturę. W latach studiów był religijnie indyferentny, przed pierwszą wojną głębiej zainteresował się katolicyzmem, z czasem odszedł od niego i zaspokojenia swych potrzeb religijnych szukał w innych wyznaniach (wzmianka we wspomnieniu pośmiertnym K. Turowskiego). Zmarł 13 XI 1966 w Warszawie. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Niepodległości przyznanym mu rozporządzeniem prezydenta RP z 23 XII 1933 (pierwotnie wniosek został oddalony).
S. był żonaty, miał troje dzieci, w tym synów: Kazimierza, w l. sześćdziesiątych nauczyciela liceum ogólnokształcącego w Warszawie, i Mariana, przed r. 1939 członka zarządu i dyrekcji ojcowskiej firmy «Biuro Budowlane…», po r. 1945 – dyrektora Biura Odbudowy Stolicy.
Dziennik urzędowy MSZ, W. 1923 s. 119; – Błażejewski W., Historia harcerstwa polskiego, W. 1935; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Hass L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość, W. 1984; tenże, Masoneria polska XX wieku. Loże, losy, ludzie, W. 1993; Jabłoński H., Polityka PPS w czasie wojny 1914–1918, W. 1958; Manusiewicz A., Polacy w Rewolucji Październikowej, W. 1967; Migdał S., Piłsudczyzna w latach pierwszej wojny światowej, Kat. 1961; Najdus W., Lewica polska w Kraju Rad, W. 1971; taż, Polacy w rewolucji 1917 roku, W. 1967; Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Wr. 1984; Prasa polska w latach 1864–1918, W. 1976; Skubiński W., „Promień Petersburski”, „Niepodległość” T. 9: 1934; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, W. 1966; Szczęsny W., Kwestia wojska polskiego w Rosji w 1917 r., W. 1936; Werschler I., Z dziejów obozu belwederskiego, Tadeusz Hołówko, życie i działalność, W. 1984; Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; Zawisza W., YMCA jako ruch wszechświatowy i Polska YMCA, W. 1930 s. 25; ZET w walce o niepodległość i budowę państwa. Szkice i wspomnienia, W. 1996; Ziemiański I., Zarys rozwoju P.O.W. w Żytomierzu, „Niepodległość” T. 9: 1934; – Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961–7 II, V; Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918–1925, L. 1978; Książka informacyjno-adresowa „Cała Warszawa” 1930/31, W. [1930] dz. XI s. 22, 40, dz. XV s. 366; Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1930, W. [b.r.w.] s. 1778; Materiały archiwalne do stosunków polsko-radzieckich, W. 1957 I; Miedziński B., Moje wspomnienia, „Zesz. Hist.” (Paryż) Z. 35: 1976 s. 110: Rocznik polskiego przemysłu i handlu, W. 1938 poz. nr 4439; Sprawozdanie i program [YMCA], W. [1923] s. 64; Tołwiński S., Wspomnienia 1895–1939, W. 1971 s. 57; Turowski K., Śp. Franciszek Skąpski, „Zesz. Nauk. KUL” 1967 nr 3 s. 92–3 (fot.); tenże, U początków KUL, „Tyg. Powsz.” 1958 nr 38 s. 4; Wasilewski Z., Proces Lednickiego, W. 1924 s. 25, 197; – „Kur. Pol.” (W.) 1917 nr 173; „Merkuryusz Polski Ordynaryjny” 1938 nr 30; „Życie Warszawy” 1966 nr 276 s. 7; – AAN: Oddz. VI sygn. 261/I–1, Akta Romana Knolla k. 116; B. Uniw. Warsz.: sygn. 1793, lp. 1198; CAW: Akta Krzyża i Medalu Niepodległości (tu m. in. o próbach uwolnienia J. Piłsudskiego z Magdeburga), wnioski odrzucone, teczka S-ego: – Relacje T. Gliwica i J. Wolskiego z W.; – Zbiory autora.
Ludwik Hass