Sznajde (Sznayde, Schneyde, Sznajder) Franciszek (1790?–1850), generał brygady w powstaniu listopadowym, emigrant, dowódca powstania palatynackiego 1849 r.
Ur. 8 X w Warszawie w rodzinie mieszczańskiej, był synem Jana i Brygidy z Romanowskich (zm. 1830).
W styczniu 1808 został S. podsekretarzem w Min. Wojny Ks. Warsz. Po wybuchu w kwietniu 1809 wojny z Austrią wstąpił do służby liniowej; 15 IV t.r. został kadetem 2. p. ułanów, skąd przeniesiono go do 3. p. jazdy francusko-galicyjskiej. T.r. uczestniczył w bitwie pod Raszynem (19 IV) i wyróżnił się w potyczce pod Żarnowcem (11 VII). Po podpisaniu w październiku t.r. pokoju w Schönbrunn przemianowano w listopadzie 3. p. na 9. p. ułanów, a S. uzyskał 13 XI awans na podporucznika. Prawdopodobnie w szeregach 9. p. ułanów wziął udział w kampanii rosyjskiej 1812 r.; pułk walczył pod Smoleńskiem (16–18 VIII) i Borodino (5–7 IX), a w czasie odwrotu Wielkiej Armii, pod Krasnym (15–18 XI). Po przydzieleniu 9. p. ułanów do załogi twierdzy w Gdańsku S. uczestniczył w r. 1813 w obronie miasta, za co 12 III t.r. został awansowany na porucznika, a następnie odznaczony Krzyżem Legii Honorowej. W następstwie kapitulacji twierdzy gdańskiej (29 XI) i rozbrojenia oddziałów, prawdopodobnie na początku r. 1814 wrócił do Warszawy. Dn. 13 II 1815 podjął służbę w 2. p. strzelców konnych, m.in. jako instruktor flankierów (jeźdźców zabezpieczających z boku oddział kawalerii). W armii Król. Pol. awansował 3 IV 1820 do stopnia kapitana, a 26 V r.n. majora (z pominięciem listy starszeństwa, w nagrodę za sukcesy w szkoleniu flankierów). Za nieskazitelną służbę oficerską otrzymał w r. 1830 Znak Honorowy.
Po wybuchu powstania listopadowego S. objął 27 XII 1830 dowództwo Korpusu Żandarmerii w sile dywizjonu jazdy. Dn. 7 II 1831 Korpus Żandarmerii został przeformowany w Dywizjon Karabinierów Konnych, a 9 III t.r. S. otrzymał awans na podpułkownika. Na czele Dywizjonu szarżował 31 III w bitwie pod Dębem Wielkim; zdobył cztery armaty, został trzykrotnie ranny i przez pewien czas był w niewoli rosyjskiej, z której szybko został oswobodzony przez 2. p. strzelców konnych. Dn. 6 IV awansował na pułkownika i otrzymał Złoty Krzyż Orderu Virtuti Militari. Uczestniczył ze swym Dywizjonem w bitwie pod Ostrołęką (26 V). Dn. 28 VII otrzymał nominację na generała brygady oraz dowództwo brygady jazdy w 3. dyw. kawalerii gen. Kazimierza Skarżyńskiego. Od 14 VIII, działając w rejonie Sochaczewa, dowodził brygadą jazdy w II Korpusie gen. Girolamo Ramorino. Po zajściach w Warszawie 15 VIII gen. Henryk Dembiński wysłał go na czele sześciu szwadronów jazdy i baterii artylerii konnej w celu utrzymania porządku w mieście. S. postępował w Warszawie łagodnie i nie dopuszczał do dalszego rozlewu krwi; uratował od samosądu byłego oficera żandarmerii Jakuba Jurgaszkę i odmówił wyłapywania osób zaangażowanych w zamieszki, przez co 17 VIII popadł w konflikt z gen. Wojciechem Chrzanowskim. Po kapitulacji Warszawy, zaskoczony 13 IX pod Markuszowem, uratował swój oddział przez pozorowanie negocjacji. Nocą z 16 na 17 IX przeszedł z Korpusem gen. Ramorino do Galicji, po czym, pod eskortą austriacką, został odstawiony wraz z gen. Ramorino i gen. Jerzym Langermanem do granicy austriacko-bawarskiej. W listopadzie byli oni entuzjastycznie witani w Ratyzbonie i Augsburgu, a na początku grudnia w miastach Wirtembergii, najpierw w Göppingen, potem w Stuttgarcie, gdzie oczekiwali na zgodę wjazdu do Francji.
W styczniu 1832 przybył S. do Francji i osiadł w Strasburgu. T.r. wstąpił do Tow. Pomocy Naukowej, a w r. 1833 do Tow. Literackiego. Od września t.r. działał w Paryżu w Komitecie Narodowym Emigracji Polskiej gen. Józefa Dwernickiego. Z myślą o przygotowaniu oficerów polskich do wojny egipsko-tureckiej wykładał od t.r. na specjalnych kursach taktykę kawalerii. W r. 1834 wyraził chęć wstąpienia do armii egipskiej i znalazł się na liście sporządzonej przez gen. Dembińskiego, jednak władze Egiptu nie zgodziły się na zwiększenie liczby Polaków w swym wojsku. Z ramienia Komitetu Dwernickiego uczestniczył od 25 III t.r. (obok Józefa Bończy Tomaszewskiego i Józefa Bohdana Zaleskiego) w pracach Komisji Funduszów Emigracyjnych. Opublikował broszury na temat taktyki jazdy: Wypisy do teorii jazdy... (Paryż 1834) oraz Służba polowa lekkiej jazdy czyli przewodnik oficerów i podoficerów we wszelkich wydarzeniach wojny (Paryż 1838). Po wydaniu w r. 1836 członkom Komisji Funduszy Emigracyjnych nakazu opuszczenia Paryża pozostał tam jako jedyny i kontynuował działalność Komisji, a nawet dokooptował do niej nowych działaczy. Od r. 1837 należał do Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Przedłożył wtedy sprawozdanie (Do Rodaków w Emigracji..., Paryż 24 VI 1837) z zebranych od emigrantów pieniędzy na budowę kopca Tadeusza Kościuszki w Fontainebleau. Wspólnie z Charlesem-Philibertem de Lasteyrie du Saillant i Ludwikiem Mierosławskim ogłosił broszurę Le septième anniversaire de la Révolution nationale de Pologne du 29 novembre 1830 ([Paris] 1837). Przetłumaczył na język francuski opowiadanie Michała Czajkowskiego „Les Kozaks à Constantinopol” („La Brise du Nord”, Paryż 1838). Wraz z Dwernickim, Alojzym Biernackim, Leonem Stempowskim i Stefanem Niezabitowskim założył 22 IX 1841 Tow. Wychowania Narodowego Dzieci Wychodźców Polskich. Po uruchomieniu przez Towarzystwo 1 I 1843 Szkoły Polskiej w Paryżu (później Szkoły Polskiej w Batignolles) został skarbnikiem (kasjerem) Rady Szkolnej i pełnił tę funkcję do r. 1848. Na zakończenie roku kilkakrotnie wygłaszał przemówienia; jedno z nich opublikował pt. Discours prononcé pendant la distribution solennelle de prix faite par le conseil de l’éducation nationale des enfants des réfugiés polonais, aux éléves de l’école ([Paryż] 1846). Amatorsko zajmując się farmacją, napisał m.in. (pozostałe w rękopisach) poradniki: Lekarz domowy czyli przepisy medycyny i higieny zastosowanych do pospolitego użytku w łonie rodzin i klas uboższych Towarzystwa (1846) oraz Apteczka, gdzie przedstawił sposoby przyrządzania lekarstw. W tym czasie mieszkał w Grenelle pod Paryżem.
Po rozwiązaniu Zjednoczenia Emigracji Polskiej S. wstąpił 11 VII 1846 (wg M. Tyrowicza 21 V) do Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP). Wspólnie z Ludwikiem Mierosławskim ogłosił Regulamin piechoty kawalerii i artylerii wraz z instrukcją dla powstańca i służbą obozową (Paryż 1846, wyd. 2, Lw. 1848), gdzie dodatkowo zamieścił sprawozdanie z działalności Komisji Funduszów Emigracyjnych. W maju 1847 wszedł w Wersalu razem ze Stanisławem Worcellem, Wincentym Mazurkiewiczem, Wiktorem Heltmanem i Wojciechem Daraszem do Centralizacji TDP, która oficjalnie podjęła pracę 1 VII t.r. Wraz z Worcellem wydał oświadczenie aprobujące dotychczasowe działania TDP, w tym zaangażowanie w przygotowanie powstania krakowskiego w r. 1846. W czasie procesu berlińskiego Mierosławskiego i innych Polaków podpisał w sierpniu 1847 z Worcellem i Mazurkiewiczem odezwę „Die polnische Frage”, domagającą się zwolnienia uwięzionych. Wzrost aktywności TDP zaniepokoił władze francuskie, które we wrześniu t.r. nakazały członkom Centralizacji opuszczenie Wersalu, jednak dzięki petycji do MSW rozporządzenie to anulowano.
Po zwycięstwie w Paryżu rewolucji lutowej 1848 r. S. wraz z innymi członkami Centralizacji TDP podpisał 25 III t.r. odezwę do emigrantów polskich, wzywającą do zbierania się tam oraz w Strasburgu, by wyruszyć w kierunku Polski. Był sygnatariuszem apeli o poparcie sprawy polskiej przez Francuzów („Appel aux autorités de la Republique Française”) i Niemców („Waleczni Berlińczykowie!”), a także odezwy z 3 IV do członków TDP. Udał się następnie do Galicji i w kwietniu t.r. wszedł w skład Komitetu Narodowego w Krakowie. Podobno opracował tam plan walk ulicznych; wydaje się to mało prawdopodobne, gdyż emigranci nie stawiali sobie za cel wszczęcia natychmiastowych działań bojowych w mieście. S. był instruktorem w Gwardii Narodowej, uczył «robienia lancą i mustry kawalerii». Po zbombardowaniu Krakowa przez Austriaków (26 IV) został wraz z innymi członkami Komitetu Narodowego wydalony z monarchii habsburskiej. Zatrzymał się we Wrocławiu, gdzie 1 V podpisał „Protestację Komitetu Narodowego Krakowskiego”. Jako przedstawiciel Centralizacji TDP uczestniczył tam w maju t.r. w obradach polskiego kongresu politycznego. W czerwcu wrócił do Paryża i 13 VI wszedł z Daraszem i Worcellem w skład trzyosobowego Kompletu, stojącego na czele TDP; tego dnia Komplet wydał „Okólnik” o konieczności dalszego służenia emigracji i krajowi. S. był proponowany na przywódcę planowanego powstania w Pradze, ale o jego zdolnościach dowódczych wypowiedział się krytycznie Michaił Bakunin.
Do kolejnej Centralizacji TDP, wybranej w listopadzie 1848, S. już nie wszedł. Z jej ramienia został 22 III 1849 członkiem tzw. komitetu ruchomego, koordynującego współpracę TDP z rewolucjonistami europejskimi. W maju t.r., wraz z grupą oficerów polskich, udał się do ogarniętego wrzeniem rewolucyjnym Palatynatu i 21 lub 28 V otrzymał (po Danielu Ferdinandzie Fenner von Fennebergu) nominację na naczelnego dowódcę tamtejszych sił zbrojnych. Usiłując przekształcić oddziały w prawdziwą armię, skoncentrował je w trzech obozach warownych: Mutterstadt, Homburg i Keiserslautern. Na mocy umowy z 12 VI między Palatynatem i Badenią oddziały palatynackie zostały podporządkowane gen. Mierosławskiemu jako dowódcy wojsk Badenii i Palatynatu. Na jego rozkaz S. wycofał się 18 VI za Ren pod Knielingen i nie stawiał poważniejszego oporu nacierającym wojskom prusko-hesko-bawarskim. Podczas bitwy pod Waghäusel (Philipsburgiem) 21 VI nie udzielił pomocy głównym siłom badeńskim Mierosławskiego i przyczynił się w ten sposób do klęski rewolucji. Nie zdołał też opóźnić ofensywy 23–24 VI połączonych wojsk niemieckich państw związkowych. W trakcie odwrotu został napadnięty i znieważony przez zdemoralizowanych żołnierzy badeńskich. Utraciwszy zdolność dowodzenia, podał się do dymisji. Niemieccy historycy (W. Voss, V. Valentin), a także wojskowi i publicyści (m.in. Friedrich Engels, który walczył pod komendą S-ego) bardzo krytycznie ocenili jego działalność w czasie walk w Palatynacie; zarzucali mu brak kompetencji, tchórzostwo, nieudolność i bierność w obliczu przeciwnika, a „Frankfurter Journal” w numerze lipcowym z r. 1849 oskarżył go o ucieczkę z pola walki pod Waghäusel. Mierosławski uważał S-ego za dobrego kawalerzystę, a równocześnie za oficera niezdolnego do kierowania samodzielnym korpusem. S. zapewne w lipcu 1849 wyjechał z Mierosławskim do Szwajcarii. Następnie wrócił do Francji i ponownie osiadł z rodziną w Grenelle. Zmarł tam 13 XII 1850; przyczyną zgonu był tętniak. Po mszy 15 XII w kościele św. Jana w Grenelle został pochowany w Paryżu na cmentarzu Montmartre. Nad trumną przemawiali Mierosławski, Franciszek Ksawery Godebski i Antoni Gorecki.
S. był żonaty i miał syna, Artura (zm. przed 1878).
Papiery S-ego (ok. 1 tys. stron), m.in. notatki z kampanii 1809 r., rozkazy i pisma z r. 1831, notesik z l. 1835–7 oraz materiały do projektowanego periodyku „Biblioteka Powszechna”, złożone w archiwum Biblioteki Batignolles, spłonęły ze zbiorami Biblioteki Narodowej w czasie powstania warszawskiego 1944 r. W Bibliotece Kórnickiej zachował się rękopis Opis wyprawy Korpusu Ramorino do Brześcia 1831... (rkp. 1473). S. jest patronem Mazowieckiego Oddziału Żandarmerii Wojskowej oraz Gimnazjum nr 28 w Warszawie.
Litogr. w: Straszewicz J., Les Polonais et les Polonaises de la révolution du 29 novembre 1830, Paris 1832; Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV; – Enc. Wojsk., VII; Estreicher w. XIX, IV; Lorentowicz J., La Pologne en France, Paris 1938 II; Pol. Enc. Szlach., XI; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; Więckowska, Zbiory batignolskie (tu o spuściźnie S-ego); – Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W.–Ł. 1986; Bieniarzówna J., Małecki J. M., Dzieje Krakowa, Kr. 1985 III 188; Cetera B., Proletariacki nurt rewolucji krakowskiej 1848 roku, Kr. 1977 s. 80, 172, 221; Cieślak E., Historia Gdańska, Gd. 1993 III cz. 2 s. 186; Gadon, Emigracja pol., I–III; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1815–30; Gruss N., Szkoła Polska w Paryżu, W. 1963 (litogr. s. 87); Kalembka S., Wielka Emigracja 1831–1863, Tor. 2003 s. 299–300; tenże, Wiosna Ludów w Europie, W. 1991; Kosim J., Przeciw Świętemu Przymierzu. Z dziejów współpracy demokratów polskich i niemieckich w latach trzydziestych XIX w., W. 1988; Kozłowski E., Wrzosek M., Historia oręża polskiego 1795–1918, W. 1984; Landecki T., Wiosna Ludów w krajach niemieckich i na Węgrzech, w: Wiosna Ludów. W Europie, Red. N. Gąsiorowska, W. 1949 II 275; Leśniewski A., Bakunin a sprawy polskie w okresie wiosny ludów i powstania styczniowego 1863 roku, Wr. 1962 s. 151; Lewak A., Od związków węglarskich do Młodej Polski, W. [b.r.w.]; Limanowski B., Stuletnia walka narodu polskiego o niepodległość, Lw. 1906 s. 293; Owsińska A., Powstanie palatynacko-badeńskie 1849 roku oraz udział w nim Polaków, Wr. 1965; Ponteila F., L’entrée triomphale des généraux Ramorino, Langerman et Sznayde à Strasbourg (le 4 décembre 1831), „La Vie d’Alsace” 1927; Powstanie listopadowe 1830–1831, Red. W. Zajewski, W. 1980 s. 204 (litogr.); Rynkowska A., Wojciech Darasz 1808–1852, w: Wiosna Ludów. Polscy rewolucjoniści, Red. N. Gąsiorowska, W. 1951 IV 285, 290–1, 293, 300; Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, W. 1994; Straszewska M., Życie literackie Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1840, W. 1970; Strzeżek T., Kawaleria Królestwa Polskiego w powstaniu listopadowym, Olsztyn 2006; tenże, Polska ofensywa wiosenna w 1831 roku, Olsztyn 2002; Szyndler B., Henryk Dembiński 1791–1864, W. 1984; Tarczyński M., Generalicja powstania listopadowego, W. 1988; Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, W. 1994; Trąbski M., Kawaleria Królestwa Polskiego 1815–1830, W. 2011 s. 217, 254–7, 365; Tyrowicz M., Polski Kongres Polityczny we Wrocławiu 1848 r., Kr. 1946; Wojtasik J., Rola Polaków w rewolucyjnej wojnie w Badenii i Palatynacie w 1849 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XXXI 135–9, 142–3, 149; Wszołek J., Prawica Wielkiej Emigracji wobec narodowego ruchu włoskiego (przed rewolucją 1848 roku), Wr. 1970; – Bamberger L., Erlebnisse aus der pfälzischen Erhebung im Mai und Juni 1849, Frankfurt am Main 1849 s. 34, 41–8, 61–4; Darasz W., Pamiętnik emigranta, Oprac. A. Rynkowska, Wr. 1953; Golejewski H., Pamiętnik, Kr. 1971 I 78; Grabowiecki J., Moje wspomnienia z emigracji. Od roku 1831 do 1854 spisane w Marsylii, Oprac. E. H. Nieciowa, W. 1970; Jabłonowski L., Złote czasy i wywczasy, Kr. 1963 s. 168–70; Janowski J. N., Notatki autobiograficzne 1803–1853, Oprac. M. Tyrowicz, Wr. 1950; Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, Wyd. H. Barycz, Wr. 1952; Mickiewicz W., Żywot Adama Mickiewicza, P. 1895 IV 61; Mierosławski L., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1868 V 56–8, 499–500, 507–8, 547; [Ostrowski A. J.], Żywot Tomasza Ostrowskiego, Paryż 1836 s. 383; Polacy i Niemcy w rewolucji 1848–1849. Wybór dokumentów z archiwów polskich i niemieckich, Boppard am Rhein 1991; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji, Oprac. A. Owsińska, Kr. 1974 I; Sczaniecki L., Pamiętniki, P. 1863 s. 248–50, 255–6, 272, 307; Slawen, Russen, Germanen, Leipzig 1843 s. 74–5; Spazier R. O., Historia powstania narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1833 II 118, 124–5, 285, 334; Tyszko A. J., Nekrologi „Kuriera Warszawskiego”, W. 2001 I (nekrolog matki S-ego); Zienkowicz L., Wizerunki polityczne dziejów państwa polskiego, Lipsk 1865 IV 190; Zwierkowski W., Rys powstania walki i działań Polaków 1830 i 1831 roku, W. 1973 s. 431–2; – „Demokrata Pol.” 1851 nr 1 (nekrolog); „Goniec Krak.” 1831 nr 87; „Jahrbücher für slavische Literatur, Kunst und Wissenschaft” Jg. 6–7: 1848–9 s. 111; „Kron. Emigracji Pol.” (Paryż) T. 7: 1838 s. 64; „Noworocznik” (Paryż) R. 2: 1843 s. 184; „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1866 s. XXVIII–XXX; – B. Czart.: Teki emigrantów, sygn. 6684 (list F. Chotomskiego do H. Błotnickiego z 11 XII 1840); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1825 (listy A. Jełowickiego i H. Kajsiewicza z 10 VIII i 28 XI 1847).
Michał Baczkowski
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.