Radziwiłłowa z Wiśniowieckich Franciszka Urszula (1705–1753), dramatopisarka, pierwsza żona Michała Kazimierza (zob.). Ur. 13 II w Czartorysku, była córką Janusza, kaszt. krakowskiego, i Teofili z Leszczyńskich, córki Wacława, woj. podlaskiego (zob.).
W domu rodziców R. odebrała staranne wykształcenie. Dn. 22 IV 1725 poślubiła Michała Kazimierza Radziwiłła, wówczas star. przemyskiego. Małżeństwo zawarte wbrew życzeniom matki pana młodego, Anny z Sanguszków, a skojarzone przy pomocy innych członków rodziny, okazało się związkiem opartym na wzajemnej miłości. R. przez całe życie była zakochaną małżonką, o czym mówi pokaźna ilość jej czułych listów pisanych do Michała Radziwiłła. Kontraktem ślubnym z 3 II 1725 Wiśniowieccy zapewnili córce 40 tys. złp. intraty rocznej jako procent od posagu, ofiarowali jej również bogatą wyprawę w strojach i klejnotach. Po śmierci ojca i stryja Michała Serwacego Wiśniowieckiego R. wniosła w dom męża ogromne dobra, m. in. star. nowotarskie i parczewskie oraz Czartorysk, Stary Zbaraż, Kołki, Rafałówkę, Białakrynicę, Poczajów (woj. wołyńskie), Żmigród (woj. krakowskie), Spiczyńce, Pohrebyszcze (woj. kijowskie), Jampol i Moszny (woj. bracławskie). Bezpośrednio po ślubie M. Radziwiłł obwoził żonę po rodzinnych majątkach, a karnawał 1725/6 spędzili w Warszawie. Następnie młoda para osiadła na stałe w Nieświeżu, skąd R. rzadko wyjeżdżała gdzieś dalej. W Warszawie była zaledwie dwa lub trzy razy. Mimo licznych porodów i poronień (w sumie 25) wątła i często poważnie chorująca R. prowadziła w Nieświeżu bardzo czynne życie. Z przejęciem pełniła obowiązki matki. Zdaniem współczesnych jej nadmierna pobłażliwość była jedną z przyczyn fatalnego wychowania syna Karola Stanisława «Panie Kochanku». R. szybko wciągnęła się w interesy domu radziwiłłowskiego i gorliwie się nimi zajmowała, zwłaszcza podczas częstych wyjazdów męża. W czasie niepokojów przedostatniego bezkrólewia R. sama pozostawała w Nieświeżu i zyskała nawet pochwałę swej, niechętnej dla niej dotychczas, teściowej za skuteczną opiekę nad dobrami radziwiłłowskimi. R. interesowała się rozwojem urzeckiej manufaktury zwierciadlanej i wydawała odpowiednie polecenia jej zarządcy. Dn. 3 V 1744 została damą cesarskiego Orderu Krzyża Gwiaździstego.
Pod wpływem R-ej podniósł się poziom kulturalny Nieświeża. Księżna starała się szerzyć zainteresowanie literaturą wśród swego otoczenia i w tym celu uporządkowała i powiększyła zaniedbaną dotąd bibliotekę zamkową. Sama często brała pióro do ręki. Nie tylko prowadziła obszerną korespondencję rodzinną, ale również od czasu do czasu pisywała różne okolicznościowe poezje, jak np. 4 poetyckie listy do bawiącego w r. 1728 w Nowogródku męża, czy wiersz żałobny po śmierci swego zmarłego w r. 1729 syna Mikołaja. Córce Annie Marii R. ofiarowała swój utwór: Przestrogi zbawienne, alias informacja życia …. Intensywna działalność literacka R-ej wiąże się z powstaniem teatru zamkowego. Zainteresowanie teatrem R. wyniosła z domu rodzinnego, zapewne pod wpływem stryja Michała, który w Wiśniczu utrzymywał swój prywatny teatr, mąż jej również lubił widowiska teatralne. Od r. 1746 z okazji uroczystości rodzinnych R. urządzała spektakle teatralne. Teatr dworski grywał dość często (ok. dziesięć razy do roku); R. była dramaturgiem swej sceny. Dn. 13 VI 1746 z okazji imienin małżonka wystawiła swą pierwszą komedię Miłość dowcipna. Zachęcona powodzeniem u widzów księżna przygotowała drugą sztukę Opatrzności boskiej dzieło, którą wystawiono 11 XII 1746, a w parę dni później powtórzono. W ciągu następnych lat R. napisała kilkanaście dalszych utworów. Tematy do swych sztuk czerpała z różnego typu źródeł literackich: sielanek pasterskich i alegorycznych, dramatów szkolnych, komedii dell’arte, z obcych (często orientalnych) i rodzimych baśni i powieści, a nawet dzieł hagiograficznych i średniowiecznych misteriów. Sztuki te, jak zauważył Julian Krzyżanowski, «mimo prymitywnego charakteru prowincjonalnej kultury literackiej ich autorki» posiadają «swoisty urok». Spośród licznych utworów księżnej na specjalną uwagę zasługują trzy przekłady molierowskich komedii: „Przejźrzane nie mija” („Les amants magnifiques”), „Gwałtem medyk” („Le médecin malgré lui”) i „Komedia wytwornych i śmiesznych dziwaczek” („Les précieuses ridicules”). Znaczenie tych przekładów polega nie tylko na samym fakcie wystawiania Moliera, ale również na tym, że stanowią one pierwszą choć nieśmiałą próbę adaptacji komedii francuskiej do polskich stosunków. Metoda adaptacji rozwinie się następnie znacznie szerzej u Franciszka Bohomolca i późniejszych pisarzy, lecz już w utworach R-ej zarysowują się jej początki. R. nie umiała oddać finezji molierowskiego stylu. Często bardziej zawiłe fragmenty francuskiej komedii stwarzały dla niej trudności nie do pokonania i dlatego stały się w polskim przekładzie niezrozumiałym dziwolągiem. Pomimo wielu niedociągnięć jej przekład nie jest pozbawiony wartości. Język księżnej jest wolny od makaronizmów, a często nawet żywy i plastyczny. Komedie i tragedie R-ej wyszły drukiem w r. 1751. Następne wydanie ukazało się, staraniem Jakuba Fryczyńskiego, już po śmierci autorki w r. 1754 (Komedie i tragedie przedniodowcipnym wynalazkiem, wybornym wiersza kształtem, bujnością rzeczy i poważnymi przykładami przez … złożone …).
Organizowane przez R-ą przedstawienia odbywały się przede wszystkim w zamku nieświeskim, gdzie w r. 1748 zbudowano specjalną salę teatralną. W ciepłej porze roku grywano czasem pod gołym niebem w położonej niedaleko Nieświeża Albie lub w Konsolacji – malowniczym ogrodzie znajdującym się tuż za fosą zamkową. Teatr w Albie miał charakter prowizoryczny, teatr w Konsolacji był sceną ogrodową często spotykaną w osiemnastowiecznych rezydencjach na zachodzie Europy. Różnorodność i bogactwo tradycji literackiej, charakterystyczne dla twórczości dramatopisarskiej R-ej znajduje swe odbicie w wielkiej rozpiętości środków inscenizacyjnych, np. operę Ślepa miłość nie patrzy na koniec odegrano na scenie symultanicznej. Oprawa scenograficzna wielu utworów miała charakter barokowy i wzorowała się na włoskim malarstwie i teatrze. W spektaklach organizowanych przez R-ą brali udział jej synowie i córki oraz szlacheccy i nieszlacheccy domownicy. Stały zespół aktorski stanowili kadeci z korpusu radziwiłłowskiego. Filarem teatru nieświeskiego był kapitan milicji radziwiłłowskiej J. Fryczyński, pełniący jednocześnie funkcje reżysera i aktora. W inscenizacjach nieświeskich dużą rolę grał balet, nieodzowny element barokowych spektakli. W ówczesnych widowiskach dworskich element dramaturgiczny łączył się z choreograficznym i wokalnym. Wszystkie sztuki R-ej kończyły się baletem. Istnienie teatru wymagającego oprawy muzycznej stworzyło konieczność wyszkolenia zawodowych muzyków i śpiewaków spośród młodzieży poddańczej z dóbr radziwiłłowskich. Ostatnie spektakle sztuk R-ej odbyły się w r. 1752. Na jesieni t. r. R. zachorowała tak ciężko, że w październiku skreśliła już pożegnalny list do męża. Po chwilowej poprawie choroba R-ej trwała jeszcze parę miesięcy. R. zmarła 23 V 1753 w Nowogródku.
Informacje o dzieciach w życiorysie męża, Michała Kazimierza Radziwiłła.
Litografia przedstawiająca R-ą, w Muz. Narod. w W., wg portretu nieznanego pędzla; – Estreicher; Nowy Korbut, VI; Borkowski J. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; – Eichhorn K. F., Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech, W. 1843; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki, P. 1965; tenże, Z dziejów teatru nieświeskiego (1746–1762), „Pam. Teatr.” 1961 z. 3; Teatr Urszuli Radziwiłłowej, Oprac. K. Wierzbicka, Wstęp J. Krzyżanowski, W. 1961, tamże bibliogr.; Wierzbicka-Michalska K., Teatr w Polsce w XVIII w., W. 1977; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. IV teka 49, 50, 51, Dz. XI rkp. 154, 155; B. Narod.: rkp. 6903, 6976; B. Ossol.: rkp. 11984; B. PAN w Kr.: rkp. 3599; B. Uniw. Warsz.: rkp. 869.
Karyna Wierzbicka-Michalska