Stattler Henryk Antoni (1834–1877), rzeźbiarz.
Ur. 3 VI w Krakowie, był synem Wojciecha Kornelego (zob.), bratem m.in. Juliusza (zob.).
S. uczył się w domu, w pracowni ojca, a w l. szk. 1844/5–1851/2 w kierowanej przez niego krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych (SSP). W r. 1849 uzyskał tamże nagrodę za pracę malarską. T.r. wyrzeźbił popiersie gen. Józefa Chłopickiego, które w r. 1850 zostało odlane w brązie w berlińskiej pracowni C. Fischera i wystawione w styczniu 1851 w Paryżu (egzemplarze w Muz. Historycznym M. Krakowa i Muz. Narodowym w Warszawie, MNW). Z ok. r. 1849 pochodzi też marmurowa głowa Chłopickiego (MNW). Rzeźbił również S. medaliony portretowe, m.in. w r. 1849 profesora UJ Wincentego Pola (brąz, w MNW i Muz. Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, Muz. Liter.). Po wielkim pożarze Krakowa (18 VII 1850), dla upamiętnienia ofiarności dobroczyńców, wykonał w r. 1851 medal z wyobrażeniem Samarytanina podnoszącego chorego; władze austriackie, dopatrując się w medalu treści patriotycznych, nakazały publicznie go przetopić. Na krótko przeniósł się S. do Warszawy, gdzie pracował nad podobizną Andrzeja Zamoyskiego (głowa brązowa, 1851, Muz. Narod. w Kr.) Po otrzymaniu na ok. dwa lata stypendium cesarza Austrii, Franciszka Józefa I, udał się w r. 1852 do Rzymu na dalsze studia w Akad. św. Łukasza; zamieszkał tam z rodzicami i rodzeństwem. Dzięki protekcji rodziny Czartoryskich, wyrobionej mu przez ojca, otworzył w r.n. własną pracownię rzeźbiarską (obok malarskiej pracowni ojca, zapewne przy via del Babuino 22), chętnie odwiedzaną przez znanych twórców, m.in. J. F. Overbecka i P. v. Corneliusa. Ojciec zapewnił mu także poparcie innych rodzin arystokratycznych, m.in. Potockich i Sapiehów. W związku z wykonywanymi pracami S. dużo podróżował, m.in. w grudniu 1854 z listem polecającym od ojca zgłosił się w Paryżu do Mickiewicza, w celu wykonania biustu poety (ukończony w r. 1857). Rzeźbił przede wszystkim popiersia, m.in. marmurowe: Eustachego Sanguszki (1853, Muz. Zamku w Łańcucie), Eleonory Karnickiej i Piotra Moszyńskiego (1853, oba w Muz. UJ) oraz biust kobiecy (1853, Muz. Górnośląskie w Bytomiu), a także medaliony portretowe, m.in. abp. Jana Pawła Woronicza (1852, MNW), Andrzeja Zamoyskiego (marmur, 1853, MNW), ks. Hieronima Kajsiewicza (gips, 1854, kościół della Resurrezione di nostre Signore Gesů Cristo w Rzymie i B. Pol. w Paryżu). Wykonał również kompozycję na postumencie ozdobionym płaskorzeźbami Dwunastoletni Chrystus wśród doktorów (marmur, 1853) oraz płaskorzeźbę w obramieniu z girlandy róż i lilii Madonna z Dzieciątkiem, ofiarowaną papieżowi Piusowi IX (w r. 1855 nagrodzona przez niego złotym medalem, znajdowała się w Muz. Gregoriańskim w Rzymie, obecnie zaginiona). Na zamówienie Potockich wykuł w marmurze: posąg Ecce Homo, płaskorzeźbę Chrystus upadający pod krzyżem oraz parę siedzących aniołów (zachowały się repliki przywiezione w r. 1859 do kościoła w Wilanowie koło Warszawy; pierwowzory, transportowane drogą morską, uległy zniszczeniu podczas katastrofy statku). Przed r. 1855 powstał sarkofag do kaplicy zamkowej w Krasiczynie z postacią Zofii Sapieżanki na łożu śmierci (marmur, zniszczony podczas drugiej wojny światowej), a w r. 1856 pomnik grobowy Marii Czartoryskiej, żony Konstantego, w Weinhaus pod Wiedniem; był to wielofigurowy monument, na cokole ozdobionym płaskorzeźbami z alegoriami trzech Miłości: Macierzyńskiej, Bliźniego i Sztuki.
W r. 1857 wyjechał S. na krótko do Warszawy, gdzie wziął udział w konkursie na pomnik ks. Augustyna Kordeckiego (monument, wykonany t.r., odlany w brązie w r. 1859, obecnie na bastionie południowym wałów klasztoru Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie). W r. 1857 wykuł w białym marmurze posąg Mickiewicza, zapewne w związku ze staraniami o postawienie pomnika poety w Wilnie; w r. 1912 był on w posiadaniu Leopolda Kronenberga w Wieńcu koło Włocławka (zniszczony przez Niemców w r. 1939). Przed r. 1858 wyrzeźbił kilka posągów Madonny «w sukmanie wieśniaczki mazowieckiej», z których jeden umieszczono w r. 1871 na górze Maryikalnis w dawnym pow. mariampolskim. W r. 1858 wykonał popiersie Jadwigi Łuszczewskiej-Deotymy (marmur, Muz. Liter.) oraz zaprojektował medalion z wizerunkiem malarza Franciszka Lekszyckiego do wystroju sali w siedzibie Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie. W r.n. wykuł płaskorzeźbiony marmurowy nagrobek zmarłej w więzieniu austriackim Anny Różyckiej i jej trzech siostrzenic: Marii, Celiny i Julii Zakaszewskich (zachowane w kościele Franciszkanów w Kr.) oraz marmurowe popiersie Mickiewicza (MNW), a w r. 1860 popiersie Franciszka Wężyka (gips, Muz. Narod. w Kr.). Pod koniec r. 1860 opuścił Rzym i przeniósł się do Warszawy, gdzie zamieszkał na Pradze, przy ul. Aleksandryjskiej 184a; w r.n. otworzył pracownię w Hotelu Europejskim.
W okresie warszawskim powstały m.in. popiersia: Elżbiety Krasińskiej (marmur, 1861, Muz. Okręgowe w Częstochowie), abp. Antoniego Fijałkowskiego (1861–2), bp. Jana Dekerta (odlew w brązie, 1862, na pomniku nagrobnym na cmentarzu Powązkowskim), Kazimierza Brodzińskiego (marmur, 1863, MNW), alegoryczna kompozycja Niewinność (marmur, 1864, tamże) oraz dwa kamienne epitafia do katedry św. Jana w Warszawie: bp. Dekerta i jego ojca Jana, burmistrza (oba z portretami wykonanymi przez Ksawerego Kaniewskiego, zniszczone w r. 1944). W r. 1864, przez kilka miesięcy, przebywał S. w Moskwie. Po powrocie do Warszawy nadal wykonywał popiersia portretowe, m.in. w r. 1869 powtórzył podobiznę Wężyka, tym razem w marmurze (gmach PAU w Kr.). W r. 1872 odwiedził Kraków. T.r. wykonał biusty Adama Potockiego (gips, do drugiej wojny światowej w zbiorach PAU w Kr., zaginiony), Joachima Lelewela (marmur, zachowany tamże) oraz Jana Matejki (marmur, Muz. Narod. w P.). Do najpóźniejszych dzieł S-a należy gipsowe popiersie arcyks. Rudolfa Habsburga z r. 1875, znajdujące się w Muz. UJ.
S. pokazywał swoje rzeźby na wystawach w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie (1854, 1871–2), w Paryżu (1855) oraz w TZSP w Warszawie (1862–3, 1865, 1867–9, 1871). Marmurowe biusty jego dłuta charakteryzowały się «wyjątkowo miękkim i delikatnym modelunkiem», a portretowana osoba odznaczała się «łagodnością i spokojem»; w popiersiach odlewanych w brązie była natomiast widoczna «siła charakteru» (M. I. Kwiatkowska). S. sygnował niemal wszystkie swoje prace. Twórczość S-a zaliczano dawniej do nurtu nazareńskiego w dziejach polskiej rzeźby; Tadeusz Dobrowolski uznał ją za zjawisko epigońskie wobec klasycyzmu. S. zmarł 26 V 1877 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
W małżeństwie z Hortensją Walfring (zm. przed 1877) miał S. dwoje dzieci.
W MNW znajduje się m.in. przypisywany S-owi medalion Mikołaja Kopernika (drewno polichromowane), a w Lwowskiej Galerii Sztuki – pięć medali w brązie.
Jadwiga Łuszczewska-Deotyma poświęciła S-owi wiersz „Do Henryka Stattlera” (B. Ossol., rkp. 12323/III).
Autoportret, płaskorzeźba plakieta, brąz, ok. r. 1850, w MNW.; Portret litograficzny przez Józefa Holewińskiego, reprod. w: „Kłosy” 1877 nr 627; Grajewski, Bibliogr. ilustracji; – Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2, III; – Bénézit, Dictionnaire, (1966); Busse J., Internationales Handbuch aller Maler und Bildhauer des 19. Jahrhunderts, Wiesbaden 1977; Müller H. A., Singer H. W., Allgemeines Künstler-Lexikon. Leben und Werke..., Frankfurt am Main 1931 IV; Strzałkowski J., Słownik medalierów polskich i z Polską związanych 1508–1965, W. 1982; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, XXXI (Z. Batowski); – Adamczyk J., Przewodnik ilustrowany po Jasnej Górze w Częstochowie, Częstochowa 1903 s. 83; Buczkowski K., Przeorska-Exnerowa Z., Wystawa miniatur na tle wnętrz pałacu hr. Pusłowskich, Muz. Narod. w Kr., Kr. 1939; Chwalewik, Zbiory pol., I 259; Hutten-Czapski E., Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises, vol. 4, Kr. 1891; Jaworski F., Medaliony polskie. Zbiór rodziny Przybysławskich, Lw. [1910]; Kaczmarzyk D., Rzeźba polska od XVI do początków XX w. Katalog; tenże, Straty wojenne Polski w dziedzinie rzeźby, W. 1958; Katalog galerii obrazów im. Mielżyńskich TPN w Poznaniu, P. 1932; Katalog nieustającej wystawy TPSP w Krakowie, Kr. 1889 s. 3; Katalog wystawy Powstania Listopadowego w 100 rocznicę we Lwowie..., Lw. 1930; Katalog wystawy Powstania Listopadowego z uwzględnieniem czasów przed i popowstaniowych, W. 1931 s. 54; Katalog wystawy zabytków metalowych, Kr. 1904 s. 35; Katalog zabytków sztuki w Pol., I, IV cz. 2, S. Nowa, III z. 5; Kraszewski, Catalogue d’une Collection, s. 28; Mikocka-Rachubowa K., Rzeźba polska XIX w. Od klasycyzmu do symbolizmu. Katalog zbiorów Muz. Narod. w W., W. 1993; Piątkowski H., Katalog zbiorów TZSP, W. 1925; Portrety osobistości polskich znajdujące się w pokojach i w galerii pałacu w Wilanowie, katalog, Muz. Narod. w W., W. 1967; Przewodnik po Częstochowie i okolicy, W. [1909] s. 46; Słown. Geogr. (Częstochowa, Maryikalnis); Sztuka warsz. Katalog; Treiderowa A., Kolekcja obrazów, rysunków i rzeźb PAU, „Roczn. B. PAN w Kr.” T. 18: 1972 s. 68, 87; Waldorff J., Cmentarz Powązkowski w Warszawie, [W. 1984]; Warszawa, przewodnik krajoznawczy, Red. R. Fleszarowa, J. Kołodziejczyk, W. 1938 s. 79, 80; Wiercińska, Katalog prac TZSP; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, VIII; Ajewski K., Zbiory artystyczne i galeria muzealna Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, W. 1997; Chrzanowski T., Kornecki M., Polskie pomniki w świątyniach Rzymu. Monumenta Poloniae in Italia, W. 1994; Czajewski W., Katedra Ś. Jana w Warszawie, W. 1899 s. 170, 206 (bez wymienienia nazwiska S-a); Dobrowolski T., Rzeźba neoklasyczna i romantyczna w Polsce, Wr. 1974; Eljasz-Radzikowski W., Kraków, W. [1902] s. 286; Fijałkowski W., Wilanów, W. 1973 s. 213; Kwiatkowska M. I., Pomnik bpa Jana Dekerta, „Stolica” 1983 nr 6; taż, Rzeźbiarze warszawscy XIX w., W. 1995; Melbechowska-Luty A., Szubert P., Posągi i ludzie. Antologia tekstów o rzeźbie 1815–89, W. 1993; Mossakowska W., Początki fotografii w Warszawie (1839–63), W. 1994; Piotrowski J., Zamek w Łańcucie, zwięzły opis dziejów i zbiorów..., W. 1933 s. 65; [Potocki A.], Udział Polaków na wystawach paryskich w XIX stuleciu, „Sztuka” (Paryż) 1904/5 s. 405; Prokesch W., Z dziejów krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych, Kr. 1917s. 10, 17; Stattler [W. K.], O posągu Mickiewicza [dłuta S-a], „Czas” 1856 nr 25; tenże, Przypomnienie starych znajomości, „Kłosy” 1874 nr 466; Urbański A., Memento kresowe, W. 1929 s. 24; Wiercińska, Tow. Zachęty; – Opis Krakowa i jego okolic, Kr. 1862 s. 118–19; – Grabowski A., Wspomnienia, Wyd. S. Estreicher, Kr. 1909 II 142; Kozakiewicz–Ryszkiewicz, Warsz. „cyganeria”; Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, I; Mieroszewscy S. i S., Wspomnienia lat ubiegłych, Oprac. M. i H. Baryczowie, Kr. 1964; Pawłowicz Jabłoński I., Wspomnienia o Janie Matejce, Lw. 1912 s. 8; Sprawozdanie Dyrekcji Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, Kr. 1910 s. 45; – „Bibl. Warsz.” 1872 t. 2 s. 159, 323; „Biesiada Liter.”, 1896 nr 38 s. 183, 1884 nr 276 s. 231; „Gaz. Warsz.” 1855 nr 194; „Kłosy” 1873 nr 397 s. 94; „Kraj” 1904 nr 44 dod. „Życie i Sztuka”; „Kur. Warsz.” 1851 nr 97 s. 501, nr 125 s. 653, 1863 nr 294 s. 1503, 1866 nr 109 s. 606, 1868 nr 116, 255; „Spraw. Kom. Hist. Sztuki” T. 8: 1912 szpalta CLXXV; „Tyg. Ilustr.” 1860 półr. II s. 515; „Wędrowiec” 1871 nr 85 s. 114, 1872 nr 115 s. 174; – Nekrologi z r. 1877: „Bibl. Warsz.” t. 3 s. 176, „Biesiada Liter.” nr 76, „Kłosy” nr 627, „Kur. Warsz.” nr 116, „Ruch Liter.” nr 24, „Tyg. Ilustr.” nr 98, „Wędrowiec” nr 23; – AGAD: Centr. Władze Wyznaniowe Król. Pol., vol. 214 (pomnik ks. Kordeckiego na Jasnej Górze); Arch. M. Warszawy: Zbiór Walerego Przyborowskiego, teka 9 (1899), s. 53, 78; B. IS PAN: rkp. 51 (Batowski Z., Malarstwo krakowskie i lwowskie, s. 1213–22), rkp. 290 (Arch. Stattlerów, m.in. 20 rysunków i 9 fot. rzeźb S-a), rkp. 1420; B. Jag.: rkp. 6479/IV; B. Ossol.: rkp. 12154/III (m. in. nota biogr. S-a), rkp. 12293/II (m.in. fot. popiersia S. Jachowicza dłuta S-a), rkp. 12910/III (m.in. dokumenty dot. S-a), rkp. 12911/III (koresp. Stattlerów); IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; – Informacje prawnuczki Erazma Sylwiana Stattlera, stryja S-a oraz Marii Róży Nowotnej-Walcowej z W.
Jolanta Polanowska