Lukrec Henryk Wacław, pseud. i krypt. Felix, h. l., H. L., H. L-c, Jan Felix, l., L., Perbor (1884–1952), dziennikarz, publicysta, redaktor naczelny Polskiego Radia, działacz Stronnictwa Demokratycznego (SD). Ur. w Warszawie 28 IX 1884, a nie 1888 (datę tę podawał od r. 1945 w ankietach personalnych), był synem Józefa, właściciela wytwórni rękawiczek, i Barbary z domu Luxenburg. Jako uczeń szkoły realnej przy ul. Wilczej w Warszawie należał do tajnego kółka młodzieżowego, pozostającego pod wpływami Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Współpracował z nielegalnym pisemkiem uczniowskim, a także prowadził pracę samokształceniową w innych kółkach uczniowskich na terenie Warszawy. Na początku 1903 r. kontaktował się z ramienia oświatowych kół młodzieży rewolucyjnej z redakcją postępowego tygodnika „Głos”, kierowaną przez Jana Władysława Dawida. Zapewne w t. r. ukończył szkołę realną. Wkrótce został aresztowany przez władze carskie i na krótko osadzony w cytadeli warszawskiej. Po zwolnieniu wyjechał do Genewy, gdzie studiował nauki społeczne. Należał tam do Związku Polskiej Młodzieży Postępowej i w grudniu 1904 wziął udział w zjeździe tej organizacji w Genewie. W dn. 6 I 1905 był obecny na zebraniu rosyjskich emigrantów politycznych w Genewie z udziałem W. I. Lenina.
Pod koniec stycznia 1905 L. powrócił do Warszawy. W dwa miesiące później został raz jeszcze aresztowany i ponownie osadzony w cytadeli warszawskiej. Na skutek starań ojca po niespełna roku wyszedł na wolność. Niebawem wyjechał do Genewy, a stamtąd do Paryża. Do r. 1908 pozostawał we Francji. Po powrocie do Warszawy, zapewne pod koniec 1908 r., został bliskim współpracownikiem J. W. Dawida, wydającego wtedy tygodnik „Społeczeństwo”. Przez dłuższy czas był sekretarzem redakcji. Z początkiem 1910 r. objął po Dawidzie redakcję „Społeczeństwa” i kierował pismem do jego zamknięcia w grudniu 1910. W tym czasie pozostawał w bliskich kontaktach z współpracującymi z pismem: Wacławem Nałkowskim, Ludwikiem Krzywickim i Januszem Korczakiem. Na łamach „Społeczeństwa” L. zamieścił blisko 70 własnych artykułów i recenzji. Współpracował także z innymi postępowymi czasopismami warszawskimi, jak „Prawda”, „Ster”, „Odrodzenie”, „Widnokrąg”. Kilka artykułów wydał w formie broszurowej, pt. Trybunał filistrów (W. 1913). Na kilka lat przed pierwszą wojną światową założył z własnych funduszów szkołę ludową z polskim językiem nauczania w gminie Kąty, gdzie znajdowała się posiadłość Łubna, odziedziczona przez jego pierwszą żonę Paulinę Oppenheim. Po śmierci J. W. Dawida (9 II 1914) został kuratorem jego spuścizny naukowej, zgodnie z ostatnią wolą zmarłego.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej przeniósł się na stałe do majątku Łubna. Od października 1914 do sierpnia 1915 pisał pamiętnik, którego dwa fragmenty, pt. Epizody wojny, opublikował na łamach „Widnokręgu” (1915 nr 1–2). Zachowany w rękopisie (Centr. Arch. Hist. KC SD w W.) pamiętnik L-a stanowi cenny, a mało wykorzystany przyczynek źródłowy do przebiegu działań wojennych. W l. 1916–8 był L. komisarzem Straży Obywatelskiej w gminie Kąty. Po odzyskaniu przez państwo polskie niepodległości w r. 1918, pozostawał L. nadal w Łubnej, zarządzając osobiście aż do r. 1932 majątkiem żony. Był m. in. Pełnomocnikiem Komitetu Obrony Państwowej, przewodniczącym lokalnego Stowarzyszenia Spożywców i Komitetu Pomocy Bezrobotnym, długoletnim przewodniczącym Dozoru Szkolnego i Komitetu Budowy Szkół oraz członkiem Rady Gminnej. W r. 1938 miejscowa Rada Gminna nadała L-owi w uznaniu jego zasług godność honorowego obywatela gminy Kąty.
Począwszy od r. 1933 L. przebywał stale w Warszawie. W l. 1933–5 prowadził w Polskim Radio cykle odczytów radiowych pt. Z zagadnień kultury. Wiele uwagi poświęcał popularyzacji sylwetki J. W. Dawida, którego uważał zawsze za swojego «duchowego przewodnika». Dzięki jego staraniom wydano dwie rozprawy J. W. Dawida: „Psychologia religii” (b. m. 1933) i „Ostatnie myśli i wyznania” (W. 1935). L. opublikował też książkę pt. Jan Władysław Dawid. Szkic biograficzny (W. 1933). Całkowity dochód z niej przeznaczył na budowę pomnika na grobie Dawida na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Obok J. Korczaka, Wincentego Rzymowskiego i innych wszedł w r. 1934 do komitetu dla uczczenia pamięci J. W. Dawida w 20 rocznicę jego śmierci. W r. 1935 otrzymał Srebrny Wawrzyn Akademicki «za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej». Później został L. redaktorem naczelnym i wydawcą wznowionego w czerwcu 1936 postępowego czasopisma „Epoka”, wydawanego w l. 1932–4 przez Józefa Wasowskiego. Pismem tym kierował aż do wybuchu drugiej wojny światowej, pozyskując dlań licznych publicystów, naukowców, pisarzy znanych z lewicowych przekonań. Na łamach pisma pisywali m. in. J. Borejsza, K. Czapiński, S. R. Dobrowolski, T. Kotarbiński, H. Krahelska, L. Kruczkowski, Z. Nałkowska, W. Rogowicz, J. K. Wende, W. Rzymowski, S. Sempołowska, W. Wasilewska, Cz. Wycech, H. Ułaszyn, W. Grosz, M. Niedziałkowski i Z. Szymanowski. Sam L. zamieścił w „Epoce” wiele własnych artykułów. Protestował wówczas przeciwko obozowi koncentracyjnemu w Berezie Kartuskiej, przeciw przejawom antysemityzmu w Polsce, przestrzegał przed zagrożeniem ze strony hitlerowskich Niemiec i międzynarodowego faszyzmu. Wiele artykułów poświęcił działaczom postępowym, m. in. S. Sempołowskiej, S. Patkowi, W. Nałkowskiemu. Wdowa po Nałkowskim, Anna, powierzyła L-owi w r. 1938 spuściznę zmarłego męża. Z materiałów tych L. zdołał opublikować jedynie część odręcznych notatek do przygotowywanej rozprawy krytycznej o książce S. Brzozowskiego „Legenda Młodej Polski” („Epoka” 1939 nr 13–5, 18–9). Większość rękopisów spłonęła w czasie powstania warszawskiego w r. 1944. Z inicjatywy L-a redakcja „Epoki” rozpisała i od lipca 1939 publikowała międzynarodową ankietę na temat „Sprawa Gdańska i sprawa pokoju w opinii świata”.
Równolegle brał L. w r. 1937 udział w pracach Klubu Demokratycznego w Warszawie, a później był czynny jako członek SD. Kontaktował się też z działaczami innych partii politycznych, przede wszystkim z PPS, szczególnie z Mieczysławem Niedziałkowskim, ówczesnym redaktorem „Robotnika”. Dzięki tym kontaktom zacieśniły się wtedy stosunki redakcyjne między „Epoką” a „Robotnikiem”. Wspólnie z Niedziałkowskim, Sempołowską i Leonem Berensonem odbywał L. wielokrotnie w l. 1938–9 narady w sprawie przygotowywania odpowiedniego klimatu dla uzyskania szerokiej amnestii dla więźniów politycznych. Utarło się przekonanie, jakoby L. miał być masonem, i to odgrywającym znaczną rolę w ruchu wolnomularskim. Fakt ten nie znajduje jednak potwierdzenia w miarodajnych źródłach. Sam L. w odpowiedzi na utrzymane w napastliwym tonie twierdzenia prasy endeckiej, jakoby „Epoka” była czasopismem masońskim, oświadczył publicznie, że „Epoka” nie jest organem masonerii i że «nikt z członków redakcji „Epoki” do masonerii nie należy» („Epoka” 1937 nr 15 s. 16). Utrzymywał natomiast bliskie kontakty z masonami i niektórzy jego przyjaciele i współpracownicy zajmowali w ruchu wolnomularskim wysokie pozycje.
We wrześniu 1939 L. znalazł się w pierwszych szeregach cywilnych obrońców Warszawy. Na prośbę M. Niedziałkowskiego pomagał aż do 24 IX w wydawaniu „Robotnika” i pisywał doń stale artykuły. Zagrzewał w nich mieszkańców stolicy do obrony swego miasta i apelował o pisanie na bieżąco kronik. W dn. 22 IX 1939, obok Stefana Starzyńskiego, Wacława Lipińskiego, Stanisława Kozickiego i Niedziałkowskiego, wygłosił do mieszkańców Warszawy przemówienie radiowe, wzywając do obrony stolicy. Podczas okupacji L. mieszkał początkowo w Baniosze (do r. 1941), a później w Warszawie. Zrazu pozostawał w luźnych kontaktach z niektórymi działaczami demokratycznymi i socjalistycznymi, m. in. z Niedziałkowskim i Stanisławem Dubois. Był poszukiwany przez gestapo.
W r. 1942 podjął L. aktywną działalność w szeregach SD «Prostokąt» (przybrał wtedy pseud. Felix) i w czerwcu t. r. został na miejsce aresztowanej Haliny Nieniewskiej redaktorem dwutygodnika „Nowe Drogi”. Latem 1942 wystąpił z projektem powołania w kraju podziemnego rządu narodowego, złożonego z wszystkich postępowych ugrupowań konspiracyjnych z Polską Partią Robotniczą (PPR) włącznie. Jego ówczesne poglądy wywołały konsternację w kierowniczych kołach stronnictwa, uznających wtedy emigracyjny rząd polski w Londynie. Uczestniczył w końcu 1942 r. w rozmowach z przedstawicielami Polskiej Organizacji Demokratycznej (POD), sprzeciwiającej się całkowitemu podporządkowaniu się ugrupowań demokratycznych krajowym organom emigracyjnego rządu londyńskiego i dowództwu Armii Krajowej. Wraz z Romualdem Millerem i Ferdynandem Arczyńskim (Markiem) uczestniczył od grudnia 1942 w przygotowywaniach do konspiracyjnego zjazdu przedstawicieli krajowych organizacji okręgowych SD «Prostokąt» i POD; zjazd ten odbył się 4 VII 1943 w Warszawie z udziałem przedstawicieli Krakowa, Lwowa i Warszawy. L. wszedł do wybranego na zjeździe Zarządu Stronnictwa Polskiej Demokracji (SPD). Wkrótce został redaktorem nowego pisma „Głos Demokracji” (naczelnego organu SPD). Pisywał też do innych pism SPD, m. in. do „Dnia” i „Młodej Demokracji”.
W swoich artykułach L. charakteryzował sytuację polityczną okupowanego kraju, wskazując na dojrzewające w nim nowe siły społeczne. Wraz z całym kierownictwem SPD opowiedział się w październiku 1943 za utworzeniem Zjednoczenia Stronnictw Demokratycznych i Socjalistycznych, a w lutym 1944 – za utworzeniem Centralizacji Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych z Centralnym Komitetem Ludowym (CKL) na czele. L. wyrażał poparcie dla prowadzonych od wiosny 1944 rozmów w sprawie przystąpienia CKL do Krajowej Rady Narodowej (KRN). W dn. 1 VIII 1944, na kilka godzin przed wybuchem powstania warszawskiego, wziął udział w zebraniu kierownictwa SPD w Warszawie, na którym określono aktualną linię polityczną stronnictwa, wyrażającą potrzebę współpracy z PPR i zamiar przystąpienia SPD do KRN bez względu na stanowisko innych ugrupowań w CKL. Początkowy okres powstania warszawskiego L. spędził na terenie Wilanowa. Później przedostał się do Milanówka, gdzie skupiło się dość liczne grono działaczy SPD. Współredagował tam nadal „Głos Demokracji” (drukowany w tym czasie w Krakowie) oraz wydawany wówczas przez F. Arczyńskiego „Dziennik Polski”.
Zaraz po wyzwoleniu L. podjął aktywną działalność w SD i wkrótce został członkiem Zarządu Głównego (ZG). W listopadzie 1945 wszedł w skład Tymczasowej Rady Naczelnej Centralnego Komitetu i Komitetu Politycznego. Na II Kongresie SD w r. 1946 w Warszawie wybrano go do Rady Naczelnej (RN), w której został jednym z czterech wiceprzewodniczących Prezydium. Stanowisko to powierzono mu ponownie na III Kongresie SD w r. 1949. Z ramienia SD wybrany został w styczniu 1947 posłem do Sejmu Ustawodawczego. Zasiadał w Komisji Spraw Zagranicznych i kilkakrotnie występował w sejmie jako jej sprawozdawca.
W lutym 1945 L. zgłosił się do pracy w rozgłośni Polskiego Radia (PR) w Warszawie. Wkrótce został naczelnikiem Wydziału Polityczno-Propagandowego PR, później naczelnym redaktorem, a następnie przewodniczącym Rady Programowej przy Komitecie do Spraw Radiofonii «Polskie Radio». Przez pewien czas był prezesem, a później prezesem honorowym ZG Związku Zawodowego Pracowników Polskiego Radia. Napisał i wygłosił pod pseud. Jan Felix wiele artykułów i felietonów radiowych, specjalizując się głównie w pisaniu krótkich komentarzy politycznych. Znany był zwłaszcza ze swych wystąpień w cyklicznych audycjach radiowych: „Z widowni międzynarodowej” i „Rozmowa na tematy dnia”. Pracę w PR przerwał L. z powodu choroby pod koniec 1951 r.
Równocześnie z pracą w PR L. zajmował się nadal publicystyką prasową. W l. 1945–6 był naczelnym redaktorem czasopisma „Nowa Epoka”. Zamieścił w tym piśmie wiele swoich artykułów, pisywał również do innych czasopism, m. in. do „Kuriera Codziennego”, „Prasy Polskiej” i tygodnika „Radio i Świat”. Udzielał się w pracach Związku Zawodowego Dziennikarzy (ZZD) RP. W r. 1947 został prezesem Prezydium Wydziału Wykonawczego. M. in. dzięki inicjatywie L-a zawarto w lutym 1948 nowy zbiorowy układ pracy dla środowiska dziennikarskiego. Był L. również jednym z głównych inicjatorów budowy Domu Dziennikarza przy ul. Foksal w Warszawie. W październiku 1948 na posiedzeniu plenarnym ZG ZZD uczczono 40-lecie jego pracy publicystyczno-dziennikarskiej. W lipcu 1949, na tle zadrażnień z innymi członkami Prezydium Wydziału Wykonawczego, L. złożył godność prezesa ZG ZZD. Wprawdzie jego dymisja nie została przyjęta, ale L. nie brał już czynnego udziału w pracach Wydziału Wykonawczego. Od marca 1951 był członkiem nowo utworzonego Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich.
Zmarł L. na gruźlicę 14 III 1952 w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Alei Zasłużonych. Odznaczony m. in. Krzyżem Grunwaldu oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (przyznanym pośmiertnie). L. był dwukrotnie żonaty: najpierw z Pauliną Oppenheim (1882–1941), potem z Władysławą Kielarską (1890–1942). Z pierwszego małżeństwa miał synów: Stefana (ur. 1907) i Kazimierza (1912–1939).
Fot. w Centr. Arch. Hist. CK SD w W. i w posiadaniu rodziny, a także w licznych wydawnictwach i publikacjach prasowych; – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; Materiały do bibliografii dziennikarstwa i prasy w Polsce w l. 1944–1954, W. 1957; „Przegląd Społeczny” 1906–1907, „Społeczeństwo” 1907–1910. Bibliografia zawartości, Oprac. M. Stokowa, Wr. 1954; W. Enc. Powsz., (PWN); – Chajn L., PPR – SD w latach 1942–1944 w świetle dokumentów, „Tyg. Demokr.” 1962 nr 4–10; tenże, Polskie wolnomularstwo międzywojenne, „Dzieje Najnowsze” 1970 nr 4 s. 105; Drozdowski M., Alarm dla Warszawy, W. 1964; Korcz W., Z problematyki ideowej „Epoki” (1936–1939), Zakład Badań Prasoznawczych, Biul. Nauk. 1957 nr 15; Smoleński S., Wspomnienie o H. L-u, Audycja radiowa z dn. 14 III 1962 r.; Stronnictwo Demokratyczne w latach 1937–1965, W. 1967 s. 27, 28, 43, 44, 64; Wigura K., Długa lekcja, W. 1970 s. 90–2, 109, 111, 157, 158; Wosiński H., Podstawowe fakty z historii Stronnictwa Demokratycznego, Wyd. 2., W. 1964 s. 11, 42, 44, 62, 156–9; – Materiały do historii Klubów Demokratycznych i Stronnictwa Demokratycznego w latach 1937–1939, Cz. 1, W. 1964; Rocznik Polskiej Akademii Literatury 1933–1936, W. 1937 s. 257; Stronnictwo Demokratyczne w Polsce Ludowej, Cz. 1: Wybór dokumentów z lat 1944–1949, W. 1968 s. 439–42, 446, 447, 452; toż, Cz. 2/1: Wybór dokumentów z lat 1950–1958, W. 1970 s. 467; toż, Cz. 3: Udział stronnictwa w pracach parlamentu PRL w latach 1944–1968, W. 1969 s. 83, 157, 161, 174, 175, 177, 179, 180, 458; – Artykuły biograficzne, nekrologi, wspomnienia pośmiertne i inne informacje prasowe o L-u (w wyborze): „Biul. CK SD” 1952 nr 6; „Express Wieczorny” 1948 nr 279; „Głos Pracy” 1952 nr 65–6; „Ilustr. Kur. Pol.” 1952 nr 66–70; „Kur. Codz.” 1947 nr 9, 1948 nr 279, 1949 nr 125, 1952 nr 65–8, 1953 nr 63; „Kur. Pol.” 1962 nr 63; „Pokolenia” 1964 nr 2–3 s. 102, 1969 nr 4 s. 11; „Prasa Pol.” 1947 nr 6–7 s. 21, 1948 nr 8–9 s. 17–8, nr 10 s. 12, nr 12–3 s. 14, nr 17–8 s. 3, 22, 26, 29, 31, 1949 nr 2 s. 23, nr 4 s. 3, nr 5 s. 5–7, nr 6 s. 11–2, nr 7 s. 20, 1950 nr 1–2 s. 2, 9, 1951 nr 3 s. 2; „Trybuna Ludu” 1952 nr 75–6, 1962 nr 73; „Tyg. Demokratyczny” 1962 nr 11, 1967 nr 12; „Życie Warsz.” 1948 nr 219, 1952 nr 65–7, 79, 1962 nr 63; – Centr. Arch. KC PZPR: Zesp. PZPR – Biuro Spraw Kadrowych, 237/XXIII – teczka osobowa H. L-ca nr 164; Centr. Arch. Hist. CK SD w W.: Teczka osobowa H. L-ca nr 3075 oraz jego spuścizna (korespondencja – głównie z l. 1945–1952, pamiętniki z l. 1914–1915, przemówienia, artykuły publicystyczne i wspomnieniowe oraz audycje radiowe); Relacja Marka Ferdynanda Arczyńskiego o powstaniu KRN i stosunku do niej SPD – nagrana w dn. 5 IV 1965 r. w Zakł. Hist. Partii (kopia tekstu udostępniona przez autora); – Informacje siostrzenicy Zofii Szczepańskiej i M. F. Arczyńskiego.
Bogdan Gadomski