Maternowska Irena Maria, pseud. konspiracyjny Irena (1898–1941), lekarz weterynarii, profesor Uniw. Warsz., działaczka konspiracyjna. Ur. 26 III w Krukienicach koło Lwowa w rodzinie mieszczańskiej, była córką krawca Teofila i Eugenii z Rymańskich, urzędniczki. Szkoły – powszechną i średnią – M. ukończyła we Lwowie. Jako uczennica liceum Olgi Filippi w r. 1911 zorganizowała Kółko Miłośników Języka Polskiego, następnie prowadziła Akcję Popierania Szkolnictwa Polskiego na Śląsku Cieszyńskim. W sierpniu 1914 jako członek Komitetu Pracy Obywatelskiej Kobiet we Lwowie ukończyła kurs samarytański, po czym do końca listopada pracowała jako samarytanka Czerwonego Krzyża. Od czerwca 1917 była członkiem Polskiej Organizacji Niepodległości, która od września 1917 do grudnia 1918 stanowiła żeński oddział Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) we Lwowie. Od 1 XI 1918 pełniła służbę kurierki, pracowała w Małopolskiej Straży Ochotniczej, była kierowniczką Sekcji Gospodarczej Komitetu Pomocy Żołnierzom Studentom Polskiego Białego Krzyża. W czasie wojny 1920 r. pełniła służbę podlekarza weterynarii w Małopolskich Oddziałach Armii Ochotniczej. Była członkiem czynnym Tow. Obrony Kresów Zachodnich. Po ukończeniu Głównej Szkoły Gospodarczej Żeńskiej (GSGŻ) w Snopkowie pod Lwowem rozpoczęła studia w Akademii Medycyny Weterynaryjnej (AMW) we Lwowie, które ukończyła w r. 1928. Tamże uzyskała stopień doktora 6 VII 1929 na podstawie rozprawy Próby różnicowania pałeczek grupy paratyfusu i Gärtnera na pożywkach bezbiałkowych przy pomocy oznaczania zmian pH w pożywce Pescha i Maschkego („Rozprawy biologiczne z zakresu medycyny weterynaryjnej rolnictwa i hodowli”, 1929 VII).
W czasie studiów i po ich ukończeniu M. przez 12 lat prowadziła wykłady i zajęcia praktyczne z zakresu mięsoznawstwa, weterynarii i mleczarstwa w GSGŻ w Snopkowie. W l. 1931–3 była kierownikiem naukowym tej placówki. Od r. 1926 pracowała stale w AMW we Lwowie, początkowo w Klinice Chorób Zakaźnych u prof. Z. Markowskiego, następnie przez 8 lat w Zakładzie Badania Środków Spożywczych Zwierzęcego Pochodzenia, kierowanym przez prof. A. Trawińskiego. W l. 1933–4 jako stypendystka Funduszu Kultury Narodowej pracowała w zakładach naukowych Królewskiego Instytutu Serologicznego w Kopenhadze u prof. C. O. Jensena, w Szkole Weterynaryjnej w Alfort pod Paryżem u prof. L. Panisseta i prof. J. Verge’a oraz w Instytucie Pasteura w Paryżu u prof. J. Valtisa. Po powrocie do kraju w r. 1934 została kierownikiem Laboratorium Mięsoznawczo-Bakteriologicznego przy Rzeźniach Miejskich w Warszawie oraz wykładowcą mięsoznawstwa i mleczarstwa na Wydziale Weterynaryjnym Uniw. Warsz., następnie kierownikiem Zakładu Badania Środków Spożywczych i Użytkowych Pochodzenia Zwierzęcego. W r. 1935 habilitowała się w AMW we Lwowie w zakresie nauk o środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego, a w dwa lata później, we wrześniu 1937 została mianowana profesorem nadzwycz. Uniw. Warsz. Od r. 1936 M. była założycielem i redaktorem czasopisma naukowego „Higiena Produktów Zwierzęcych”. Miała duży autorytet naukowy. W swoim dorobku pozostawiła ok. 50 publikacji, z których wyróżniają się prace z zakresu immunologii pasożytniczej oraz higieny mięsa i mleka. Publikowała artykuły w czasopismach „Przegląd Weterynaryjny” (np. Gruźlica w mleku trwale pasteryzowanym, 1932 nr 6, Odczyny sero-biologiczne przy bąblowcu u ludzi z uwzględnieniem badań własnych, 1932 nr 8), „Medycyna Doświadczalna i Społeczna” (Odczyn śródskórny przy niektórych schorzeniach pasożytniczych, 1934 XVIII z. 5–6) i „Higiena Produktów Zwierzęcych”; osobno wydała Zwierzęta zatrute gazami bojowymi jako materiał rzeźny (W. 1939).
Zajmowała się M. również działalnością społeczną. Była sekretarzem i skarbnikiem Polskiego Tow. Mikrobiologów, wiceprzewodniczącą, a później przewodniczącą Koła Rodziny Rezerwistów nr 12, wiceprzewodniczącą Rady Głównej Wychowania Obywatelskiego RP, delegatką Rady Narodowej Polek. W czasie okupacji niemieckiej M. tajnie kontynuowała swą działalność dydaktyczną egzaminując w r. 1940 studentów Wydziału Weterynaryjnego Uniw. Warsz. z zakresu mięsoznawstwa i anatomii patologicznej. Nadal pracowała zawodowo i mimo podupadłego zdrowia weszła do konspiracji. Od zimy 1939 była czynnym członkiem Służby Zwycięstwu Polski (SZP), a następnie Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). M., pseud. Irena, była jednym z najaktywniejszych współpracowników Referatu sabotażu i dywersji w Oddziale III Sztabu SZP, a potem ZWZ, kierowanego przez mjra F. Niepokólczyckiego. Od chwili powstania (20 IV 1940) Związku Odwetu (ZO) M. była członkiem Związku i pracownikiem biura studiów środków walki sabotażowo-dywersyjnej wchodzącego w skład komórek sztabowych ZO. Funkcję tę pełniła do chwili swego aresztowania przez gestapo 22 IV 1941. Została uwięziona na Pawiaku w Warszawie, gdzie zmarła w szpitalu na «Serbii» 4 VI t. r. Została pochowana przez rodzinę na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Odznaczona była m. in. Krzyżem Niepodległości, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Virtuti Militari kl. V (pośmiertnie).
Portret M-iej z r. 1937 (pastel), wykonany przez S. I. Witkiewicza (Witkacego), w posiadaniu siostry; Portret z okresu pobytu w Pawiaku (rys.) wykonany przez Jadwigę Tereszczenko, w zbiorach Muz. Pawiaka; – Millak, Słownik lekarzy wet., (suplement 1960–1963); – Chrostowski T., W 30 lat po śmierci prof. I. M-iej, „Życie Wet.” T. 46: 1971 s. 312–13; Czuperska-Śliwicka A., Cztery lata ostrego dyżuru, W. 1965; Kaźmierska J., Szkolnictwo warszawskie w okresie okupacji, w: Warszawa lat wojny i okupacji, W. 1971 s. 218; Manteuffel T., Uniwersytet Warszawski w latach wojny i okupacji – kronika 1939/40–1944/45, W. 1948; Millak K., Uczelnia Weterynaryjna w Warszawie 1840/1965, W. 1965; Strzembosz T., Piony walki bieżącej organizacji konspiracyjnych (1939–1942), w: Warszawa lat wojny i okupacji, W. 1971 s. 144; Trawiński A., I. Maternowska (wspomnienie pośmiertne), „Med. Wet.” R. 1: 1945 s. 213; tenże, Prof. dr I. Maternowska, „Med. Wet.” R. 8: 1952 s. 431; Tropiło J., W 31 rocznicę bohaterskiej śmierci prof. dr I. M-iej, „Med. Wet.” R. 28: 1972 s. 52–3; Ziemiański I., Praca kobiet w POW–Wschód, Wyd. 2., W. 1933 s. 82; – Skład Uniwersytetu i spis wykładów na rok akademicki od 1935–1936 do 1938–1939; Wanat L., Za murami Pawiaka, W. 1972 s. 510 (reprod. portretu s. 537); – Ośrodek Hist. Med. Wet. w W.: Dane autobiograficzne; – Informacje siostry Zofii Maternowskiej.
Jan Tropiło