Szaster Jan Andrzej (1746–1793), aptekarz, doktor medycyny, profesor Uniwersytetu Krakowskiego, ławnik krakowski.

Ur. i ochrzczony w Krakowie 27 XI (liczne opracowania podają błędnie r. 1741), był wnukiem Michała (zob.), synem Piotra (zob.) i Julianny z Laskiewiczów (1738–1779), siostrzeńcem Jana Laurentego Laskiewicza (zob.). Nadano mu imiona: Jan od Krzyża, Andrzej, Mikołaj, Józef. Miał dwóch braci i pięć sióstr (informacje w biogramie ojca). Stryjecznymi braćmi S-a byli Antoni (zob.) i Wincenty (zob.) Szasterowie.

Zapewne jako wnuk i syn prowizorów kościoła Mariackiego uczył się S. w szkole przy tej parafii. Od 28 IV 1756 do r. 1761 kształcił się w Kolegium Nowodworskiego. Został przeznaczony do zawodu aptekarza i skierowany na naukę za granicą. W r. 1762 rozpoczął praktykę w Wiedniu, w aptece Franza Mafficiolego, a po ok. dwóch latach, z pochlebnym świadectwem od pryncypała, wyjechał do Wrocławia, gdzie kontynuował naukę u Christopha Wernera (Vernerus), farmakopoli królewskiego. Dn. 2 I 1766 Werner wystawił mu świadectwo, w którym chwalił jego zdolności i, podkreślając pragnienie dalszego kształcenia, prosił lekarzy i aptekarzy o udzielanie mu pomocy. S. wrócił do Krakowa w r. 1769 i 5 V 1770 w kościele Mariackim wziął ślub z Julianną Joanną z Laskiewiczów. Nowożeńcy zamieszkali w kamienicy teścia przy Rynku 43 i tam jeszcze t.r. otworzył S. aptekę «Pod Słońcem» (dzięki wsparciu ojca, który przekazał mu 1500 złp. oraz sprzęty cynowe za 51 złp. i 10 gr). W r. 1774, zapewne 19 V, został S. wybrany do grona ławników krakowskich. Dn. 12 X 1778 na zlecenie KEN przeprowadzono wizytację apteki; jej wynik był dobry, choć zaznaczono, że placówkę otwarto bez zezwolenia Wydz. Lekarskiego Uniw. Krak. S. podjął w tym czasie studia medyczne w Erfurcie; ich koszt (2800 zł) pokrył dziadek Michał Szaster. Podczas nieobecności S-a zmarła 6 V 1779 jego żona (ojciec pożyczył mu 900 złp. na pogrzeb). Dn. 27 III 1780 immatrykulował się, a 4 IV t.r. otrzymał stopień doktora medycyny na podstawie rozprawy De venaesectione nociva in febribus inflammatoriis (Erfordiae 1780), napisanej pod kierunkiem Wilhelma Bernharda Trommsdorffa, chemika, botanika i farmaceuty, właściciela apteki w Erfurcie; praca została obroniona w obecności dziekana fakultetu filozoficznego Johanna Melchiora Luthra; dyplom otrzymał 7 IV. Na czas wyjazdów S. powierzał aptekę czeladnikowi, Ślązakowi z pochodzenia, Józefowi Furmanowi (zatrudnionemu w l. 1771–2 oraz 1774–86), zostawiając mu pełnomocnictwa in blanco na dokonywanie transakcji. Furman jednak wykorzystywał pełnomocnictwa do własnych celów, a także systematycznie kradł pieniądze z kasy aptecznej. Dopiero w r. 1786 sprawa znalazła finał w sądzie. S. skierował ostrzeżenie do wszystkich, z którymi Furman zawierał transakcje, a w r. 1788 zaczął podpisywać się dwoma imionami: Jan Andrzej (do tego czasu, Jan). Nadużycia Furmana uwikłały S-a w długie i kłopotliwe procesy. W r. 1781, jako «Trajanus», wstąpił do krakowskiej loży wolnomularskiej «Pod Trzema Hełmami».

Po utworzeniu Katedry Farmacji i Materii Medycznej w reformowanej Szkole Głównej Kor., z polecenia kierującego Kolegium Fizycznym Jana Jaśkiewicza, powierzono ją S-owi. Mianowany profesorem, 12 V 1783 złożył S. przysięgę w obecności rektora Hugona Kołłątaja. Pierwsza w Rzpltej Katedra Farmacji, utrzymywana przez KEN za 6 tys. złp. rocznie, kształciła przyszłych aptekarzy w systemie dwuletnich studiów akademickich; oprócz farmacji i farmakologii program obejmował także materiał z zakresu higieny, dietetyki, balneologii, toksykologii i ziołolecznictwa. S. rozpoczął wykłady 1 X t.r.; opierał się na „Dispensatorium pharmaceuticum universale” D. W. Trillera i „Einleitung in die Pharmazie” J. F. Gmelina. Z powodu braku stosownego gabinetu udostępniał na potrzeby Katedry pomieszczenia apteki «Pod Słońcem» (do r. 1791). Uczestniczył w tym czasie w pracach nad skonstruowaniem i wypuszczeniem pierwszego w Polsce balonu na ogrzane powietrze (w Warszawie w lutym i marcu 1784 przeprowadzono próby z balonem napełnianym wodorem). Poprzedzony trzema próbami lot odbył się w krakowskim Ogrodzie Botanicznym 1 IV 1784 i został omówiony w: Opisanie doświadczenia czynionego z banią powietrzną [...] puszczoną [...] za staraniem i nakładem [...] Jana Jaśkiewicza [...] Jana Śniadeckiego [...] Jana Szastera medycyny doktora, farmacji i matematyki profesora, Franciszka Szeidta, profesora fizyki ([b.m.r.w.]; podobne omówienie także w: „Magazyn Warsz.”, 1784 cz. 2 s. 392–411). Niebawem S. wszedł (razem z Józefem Bogucickim i Janem Kantym Krusińskim) w skład komisji KEN do zbadania stanu, założonego w r. 1783, Ogrodu Botanicznego w Krakowie. Komisja sporządziła 10 X 1787 inwentarz ogrodu; opracowanie propozycji zmian w jego funkcjonowaniu powierzono S-owi, który m.in. zgłosił postulat ograniczenia liczby stałego personelu pomocniczego, zatwierdzony 21 XI t.r. przez Kolegium Fizyczne. W swym raporcie zwracał też S. uwagę na potrzebę zbierania nasion i hodowania roślin krajowych, zwłaszcza o zastosowaniu leczniczym. Raport S-a przyczynił się do odejścia z pracy ogrodnika Franciszka Kajzera.

Od r. 1786 narastał konflikt między nowym rektorem Feliksem Oraczewskim, a profesorami, zwłaszcza z Kolegium Fizycznego, któremu pod koniec r. 1788 rektor narzucił na prezesa Andrzeja Trzcińskiego. W związku z konfliktem S. już od początku kwietnia t.r. nie uczestniczył w posiedzeniach Rady uczelni. Trzcińskiemu zarzucał nieścisłości w terminologii naukowej. W odpowiedzi Trzciński pomawiał go o pijaństwo i uzyskanie doktoratu w Erfurcie za pieniądze. Na przełomie l. 1788 i 1789 interweniował w Warszawie w KEN Jan Śniadecki, uzyskując poparcie Ignacego Potockiego. Natomiast S., jego brat stryjeczny Wincenty Szaster, Śniadecki i Franciszek Scheidt na posiedzeniu Kolegium Fizycznego 28 III 1789 doprowadzili do wystosowania do KEN protestu przeciw Trzcińskiemu, załączając przy tym opracowane przez S-a i Scheidta Uwagi nad propozycjami z chemii i botaniki, pośrednio uderzające w Oraczewskiego. Powołana przez KEN delegacja (Potocki, Joachim Chreptowicz, Adam Kazimierz Czartoryski) opracowała do 2 II 1790 w porozumieniu z przedstawicielami uczelni zmiany w ustawach, które doprowadziły do zwiększenia autonomii Szkół Głównych, koronnej i litewskiej, oraz do zmian personalnych, co w Krakowie zaowocowało odwołaniem Trzcińskiego i Oraczewskiego. S-a i Wincentego Szastera, którzy w r. 1790 na Katedrę Patologii po Badurskim forsowali kandydaturę Antoniego Szastera, popierał Śniadecki, nowy prezes Kolegium Fizycznego, natomiast przed wpływami Szasterów i ich «strasznym monopolium» ostrzegał Potockiego prawnik, Antoni Popławski.

S. pracował nad «farmakopeą» Dispensatorium sive Manual Pharmaceuticum, ale nie ukończył jej (rkp. niezachowany). Po śmierci teściów (zm. 1780) wykupił w r. 1784 od rodziny m.in. kamienicę z apteką «Pod Słońcem». Kamienica ta była obciążona fundacją na rzecz konwertytów z judaizmu (ustanowioną 25 IX 1731 przez Kazimierza Wolińskiego) i długami, które spowodował teść S-a, nie wywiązując się regularnie z tych zobowiązań (suma wyderkaufu wynosiła 5 tys. zł). S-owi umorzono zaległości. Wkrótce kamienicę (bez apteki) wynajął S. Tekli Batowskiej, która od r. 1789 czynszu także nie płaciła. Dopiero wyrok sądu konfederackiego z 26 VI 1793 doprowadził do uregulowania przez Batowską zaległości. W tym czasie zmarł ojciec i przed 22 XI 1791 w ręce S-a przeszła także «Apteka pod Złotą Głową» przy Rynku 13. Dn. 5 III 1792 przeprowadził S. spisanie inwentarza majątku ojca (oblata 8 VI t.r.). Po śmierci siostrzeńca, Kajetana Badurskiego, 14 I 1791 został głównym spadkobiercą podkrakowskiej wsi Wadów. Jednak sprawa tej sukcesji zakończyła się po śmierci S-a. S. miał bowiem zamiar przejąć całość spadku po Badurskim, pomijając jego siostrę, Małgorzatę Lekszycką. Zareagował na to Śniadecki, upominając S-a. Wkrótce S. zachorował i w listopadzie oraz grudniu t.r. odwołał sześć wykładów (Śniadecki odnotował, że S. «rzetelną chorobą na piersi tak zapadł, iż dla słabości nie był w stanie lekcji dawać»). W czerwcu 1793 zrezygnował z zasiadania w ławie miejskiej. Zmarł na początku lipca 1793 w Krakowie, został pochowany 9 VII w krypcie pod niższą wieżą kościoła Mariackiego, obok żony, ojca i dziada. S-a dotyczył anonimowy czterowiersz „Tu mieszka Szaster/Na wszystko ma plaster/Kto ten dom ominie/O trzy kroki zginie”.

W małżeństwie z Julianną Joanną z Laskiewiczów, wnuczką Stanisława Laskiewicza (zob.), córką kupca korzennego i ławnika krakowskiego Stanisława (zm. 1780), i Katarzyny z Piórowskich (1738–1780), wdową (ślub 13 XI 1757) po rajcy Janie Gałeczce (zm. przed 18 III 1768), miał S. córkę Annę Martynę Marię (ochrzczona 30 I 1773, zm. 27 IV 1860), która poślubiła 4 VIII 1793 brata stryjecznego S-a, Antoniego Szastera.

Z okazji XII Zjazdu Polskiego Tow. Farmaceutycznego w r. 1983 wybito medal z popiersiem S-a (z błędną datą ur. 1741).

Fot. popiersia, w: „Pam. Farmac. Krak.” T. 1: 1834; – Adamczewski J., Mała encyklopedia Krakowa, Kr. 1997; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte, V; Enc. Krakowa; Enc. Org.; Estreicher; Kośmiński, Słown. lekarzów; PSB (Jaśkiewicz Jan, Oraczewski Feliks, Scheidt Franciszek); Wurzbach, Biogr. Lexikon; – Chamcówna M., Epoka wielkiej reformy, w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1765–1850, Red. K. Opałek, Kr. 1965 II cz. 1; taż, Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej. Szkoła Główna Koronna w okresie wizyty i rektoratu Hugona Kołłątaja 1777–1786, Wr. 1959; Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce, P. 1854 III; Głowacki W. W., Farmaceuci w polskich lożach masońskich, „Kron. Farmac.” T. 34: 1935 nr 12 s. 180–3, nr 13 s. 201–2; Górski P. i in., Pierwszy profesor farmacji Jan Szaster, „Gaz. Farmac.” 1993 nr 3 (11); Hist. Nauki Pol., II; Komorowski W., Sudacka A., Rynek Główny w Krakowie, Wr. 2008 s. 338; Małachowski-Łempicki S., Dzieje wolnego mularstwa w Krakowie 1755–1822, Kr. 1929 s. 8, 16–17; Roeske W., Apteka Społeczna nr 8 „Pod Słońcem” im. Jana Szastera w Krakowie. Szkic historyczny, „Biul. Inform. Pol. Tow. Farmac.” 1960 nr 3 s. 5–9; tenże, Dzieje katedr farmaceutycznych w Krakowie, w: Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II 629–74; tenże, Jan Szaster 1741–1793, W. 1960 s. 13–17; tenże, Polskie apteki, Wr. 1991 s. 201–4; Stabrawa A., Dawne apteki miasta Krakowa od XIV do XVIII wieku, s. 307–27 (mszp. pracy doktorskiej z r. 1993 w Collegium Medicum UJ); taż, Jan Andrzej Szaster (1746–1793), w: Farmacja na Uniwersytecie Jagiellońskim. Sesja z okazji 600-lecia odnowienia Akademii Krakowskiej, Kr. 2000 s. 7–19; taż, Jan Andrzej Szaster (1746–1793), w: Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Farmaceutycznego, Red. M. Pawłowski, Kr. 2000 s. 23–34; taż, W hołdzie profesorowi Janowi Szasterowi, „Farmac. Krak.” 1992 nr 4; taż, Z dziejów dwóch aptek w kamienicy nr 13 przy Rynku Głównym w Krakowie, „Krak. Roczn. Arch.” T. 7: 2001 s. 42–54; Stupniewski J., Historia katedry farmakologii w Krakowie, w: Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II 377–83; Szostak J., Veterrina apotheca Vratislaviensis, „Farmac. Pol.” T. 24: 1968 nr 4 s. 303–9; Szumowski W., Krakowska Szkoła Lekarska po reformach Kołłataja, „Bibl. Krak.” T. 67: 1929; tenże, Nauka farmacji w Polsce w ubiegłych stuleciach, „Wiad. Farmac.” T. 58: 1931 nr 51/52 s. 694–7; Wawel-Louis J., Kupcy krakowscy w epoce przejściowej 1773–1846, Kr. 1888 s. 23; Zarubin P., Żydzi w aglomeracji Krakowa w czasach stanisławowskich. Przemiany prawne, gospodarcze i społeczne, s. 330–2 (mszp. pracy doktorskiej z r. 2008 w Arch. UJ); – Album stud. Univ. Crac., V 83; Karczewski L. F., Mowa pogrzebowa miana na nabożeństwie żałobnym dnia 1 maja 1860 roku przy zwłokach ś.p. Anny z Szastrów Szastrowej..., Wr. 1860; Koresp. Śniadeckiego, I–II; Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), Oprac. B. Michalik, Wr. 1978; Noga Z., Urzędnicy miejscy Krakowa, Kr. 2008 cz. 2; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1773–1785, Oprac. M. Mitera-Dobrowolska, Wr. 1973; Sawiczewski F., Wiadomość o życiu i pracach naukowych Jana Szastera, „Pam. Farmac. Krak.” T. 1: 1834 s. 221–2; – „Magazyn Warsz.” 1784 cz. 2 s. 352; – AP w Kr.: sygn. 50 s. 30, 105, sygn. 57 s. 817, sygn. 58 s. 3–4, 18, 23, 30, 54, 72, 459–85, sygn. 1478 s. 183, 185, 187, 189, 191, 193, 195, 197, 199, 201–6, 208–10, Wolne M. Kr., Hipoteki, sygn. 8 s. 213; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Terr. Crac. Nova, sygn. 77 s. 904–5, 908; Arch. UJ: sygn. 96 1/2 k. 181v, sygn. 245 s. 15, 19; B. Muz. Farmac. Collegium Medicum UJ: sygn. 6918 (Stabrawa A., Ród Szasterów w Krakowie, w: XV Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, Warszawa 23–24 października 1992) s. 119, sygn. 6961 (taż, Szasteroviana na wystawie w Muzeum Farmacji CM UJ w Krakowie, w: IV Sympozjum Historii Farmacji, Suchedniów 10–11 czerwca 1994); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Dok. perg. nr 299; Collegium Medicum UJ: rkp. Kgz 5580, teka 48; Paraf. rzymskokatol. p. wezw. NMP w Kr.: sygn. 504 (Metrica copulatorum za l. 1757–72) s. 172, sygn. 506 (toż za l. 1793–7) s. 7, sygn. 374 (Metrica baptizatorum za l. 1738–58) s. 13, 193, sygn. 376 (toż za l. 1773–83) s. 18, sygn. 599 (Liber mortuorum za l. 1773–86) s. 70, 83, 86, 231.

Anna Stabrawa i Maciej Ziemierski