Herbinius Jan (1627–1679), śląski pisarz protestancki, znawca języków orientalnych. Syn Eliasza Kapusty, rektora szkoły luterańskiej w Byczynie, który zlatynizował swoje nazwisko na Herbinius, i przybranej córki tamtejszego pastora, Krzysztofa Süssenbacha, autora przekładu katechizmu Lutra na język polski. H. ur. w Byczynie 16 XII 1627 (według innych danych między 1630 a 1633). Studiował w szkole w mieście rodzinnym i w gimnazjum w Gdańsku, następnie teologię i filologię na uniwersytetach: w Lejdzie w r. 1654, gdzie został magistrem, i w Wittenberdze. Tu w r. 1657 ogłosił rozprawę De educatione principis. Poświęcał się specjalnie studiom nad językami orientalnymi. W r. 1657 został po swoim ojcu rektorem szkoły miejskiej w Byczynie. W r. 1661 przeniósł się do Wołowa, gdzie założył szkołę luterańską i był jej rektorem do r. 1663, kiedy to został rektorem w Bojanowie w Wielkopolsce. Tam wzniósł nowy budynek szkolny ze składek zebranych w czasie swych podróży do krajów protestanckich na Zachód. Wiódł jednak spory z opiekunami szkoły, porzucił więc Bojanów; delegowany w l. 1669–70 od luteran polskich do Danii, wygłosił tam wówczas kilka rozpraw w Akademii Kopenhaskiej. Następnie został rektorem i kaznodzieją szkoły niemieckiej w Sztokholmie. Ok. r. 1672, przy pomocy szlachcica polskiego, Gamockiego, nawrócił tam na chrześcijaństwo jakiegoś Turka. W r. 1673 został kaznodzieją protestanckim («saskim») w Wilnie, gdzie wiódł spory z miejscowymi pastorami i prowadził w duchu ówczesnego synkretyzmu religijnego dysputy z duchownymi prawosławnymi. W r. 1675 udał się więc do Królewca, miał tam wykładać w uniwersytecie; był też podobno archiprezbiterem w Tylży; przebywał wówczas wiele w Gdańsku. Został następnie kaznodzieją przy pośle szwedzkim w Warszawie, wreszcie – na jego polecenie – pastorem w Grudziądzu, gdzie zmarł i został pochowany 7 III 1679 r.

H. był autorem szeregu pism religijnych w języku polskim, przekładów niemieckich pieśni religijnych na j. polski i przekładów obcych dzieł religijnych (katechizmu, konfesji augsburskiej). W r. 1660 ogłosił w Oleśnicy nowe wydanie katechizmu polskiego Süssenbacha, poprawiając w nim język polski. Zbiorowo wyszły jego prace w Symbolae fidei Christianae (Gdańsk 1675). Poza teologią zajmował się logiką, sofistyką, retoryką, pedagogią, drukował szereg prac w Kopenhadze, Amsterdamie, Jenie, Gdańsku. Przejawiał duże zainteresowanie dla nauk przyrodniczych, ogłaszając m. in. Dissertationes academicae de admirandis mundi cataractis (wykład w akademii kopenhaskiej w r. 1670), gdzie zajmował się kataraktami na Renie i Dunaju, oraz Religiosae Kijovienses Cryptae (Jena 1675), gdzie wyłożył m. in. pochodzenie pieczar. Próbował też swych sił na polu językoznawstwa, znał wiele języków, drukował wiersze polskie, niemieckie, łacińskie, francuskie, greckie i hebrajskie, interesował się wieloma językami orientalnymi. Znał np. język turecki, gdyż w tym języku ułożył katechizację przeznaczoną dla ochrzczonego w Sztokholmie Turka, załączoną do pracy Symbolae, cenną do dziś dnia jako dokument żywego języka tureckiego z XVII w., nie transkrybowanego pismem arabskim, lecz innym alfabetem. W pracy Religiosae Kijovienses Cryptae zajmował się m. in. wywodem wielu wyrazów słowiańskich (a zatem i polskich) z języka hebrajskiego. Wywody te w dużej mierze są dość naiwne, niektóre z wymienionych przez niego wyrazów są to po prostu zapożyczenia hebrajskie w języku polskim (wyrazy religijne), niektóre wszakże uwagi nie są pozbawione pewnej trafności. Publikował też utwory okolicznościowe w rozmaitych językach. Jego dzieła i przekłady w języku polskim miały doniosłe znaczenie dla utrzymania i rozwoju języka polskiego na Śląsku. Sam H. uważał się za Polaka.

Estreicher; Jocher, III 272; – Berner K. G. H., Schlesische Landsleute, Leipzig 1901 s. 44–4; Ciszewski S., Hebraismi sclavi J. H-a, „Prace Filologiczne” T. 5 s. 298; Feyl O., Beiträge zur Geschichte der slawischen Verbindung und internationale Kontakte der Universität Jena, Jena 1960 s. 11; Koelling J. J. G. C. H., Presbyterologia das ist ausführliche Geschichte der Pastoren und Prediger des Kirchenkreises Kreuzburg, Breslau (1867); Musioł P., Literatura śląsko-polska XVII w., „Zaranie Śląskie” T. 6: 1930 nr 3; tenże, Literatura śląsko-polska XVIII w., „Zaranie Śląskie” 1932 nr 1; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat.-Wr. 1946 s. 68–70 i 172–3; Reychman J., Śląska i pomorska orientalistyka XVI–XVIII w., Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, W. 1957 s. 59–60; tenże, Tradycje śląskiej orientalistyki, „Przegl. Orient.” T. 2: 1950 s. 71–9; tenże, Z tradycji śląskiej orientalistyki, „Odra” R. 5: 1949 nr 9 z 20 III; Zajączkowski A., Glosy tureckie w zabytkach staropolskich, Wr. 1948; tenże, Studia orientalistyczne z dziejów słownictwa polskiego, Wr. 1953.

Jan Reychman