Ferdynand ks. kurlandzki (1655–1737), siódmy i ostatni z rodziny Kettlerów, ur. 2 XI jako młodszy syn ks. Jakuba i Ludwiki Karoliny, córki Jerzego Wilhelma, elektora brand. Młodość spędził w rodzinnej Mitawie, a potem na dworach: w Berlinie, Wiedniu, Hamburgu, w podróżach zdobywając wiedzę i obycie. Od 1675 był pułkownikiem w służbie brandenburskiej; w ll. 1675–9 brał udział w kampanii szwedzkiej. Testamentem ojcowskim z r. 1677 otrzymał wyspę Tobago w Ameryce środkowej, składy towarowe w afrykańskiej Gambii, zdobyte przez ojca w zamorskim handlu, dziesięć okrętów, a nadto roczną pensję. W r. 1683 w układzie zatwierdzonym przez króla Jana III cały spadek przejął jego brat Fryderyk Kazimierz, spłaciwszy wpierw F-a. Jako młodszy brat panującego ks. kurlandzkiego Fryderyka Kazimierza (1683–98), został dopuszczony wraz z bratem Aleksandrem 25 III 1683 do złożenia przysięgi wierności królowi i Rzpltej. Jako siostrzeniec w. elektora brandenburskiego z bratem Aleksandrem w r. 1684 przyprowadził królowi Janowi 2000 brandenburskich rajtarów na wojnę turecką. Obaj bracia przywiedli wówczas również własne pułki. W dwa lata później ponownie spieszył F. z bratem Aleksandrem oraz z kontyngentem brandenburskiego żołnierza i 840 piechoty i dragonii kurlandzkiej z pomocą Lidze św. Obaj bracia wzięli czynny udział w walce: Aleksander 6 VIII zginął pod Budą, a F. zdobył opinię walecznego rycerza. W sierpniowej kampanii r. 1686 F. walczył tak energicznie z generałmajorem Zamoyskim o komendę nad cudzoziemskim żołnierzem, że dopiero areszt hetmański na obu nałożony zapobiegł pojedynkowi w obozie. 15 VIII bawił jeszcze pod Mohaczem; wziął wówczas udział w ataku na namioty wezyrskie, tracąc konia pod sobą i biorąc do niewoli jakiegoś baszę. Całą tę kampanię odbył w głównej kwaterze elektora, zyskując duże doświadczenie wojenne.
Rycerski duch F-a zyskał uznanie w oczach rodziny Sobieskich; może już wtedy zdobył stopień generał-lejtnanta w polskiej armii. Z wiosną r. 1687, bawiąc jeszcze na Węgrzech F. podjął się bezskutecznej misji swatania królewicza Jakuba w Berlinie z Ludwiką Karoliną Radziwiłłówną, młodą i bogatą z domu, wdową po margrabi brandenburskim Ludwiku. W r. 1691 widzimy F-a znowu na wyprawie wojennej króla Jana III z wojskiem w sile 600 ludzi nie bardzo odzianych. W ogóle, jak zachowane rachunki wojskowe wskazują, był w armii polskiej wraz z swym pieszym regimentem nieprzerwanie od 1 II 1687. Kiedy w styczniu r. 1698 zmarł najstarszy syn i następca rzutkiego ks. Jakuba, ks. Fryderyk Kazimierz, tron kurlandzki winien był przypaść jego małoletniemu synowi Fryderykowi Wilhelmowi (1692–1711). O regencję w imieniu owego księcia wybuchł spór między jego stryjem, ks. F., jego matką Elżbietą Zofią, córką w. elektora brandenburskiego, a najwyższymi radcami kurlandzkimi (supremi consiliarii, Oberrath), którzy powoływali się na »Formula regiminis Curlandiae« z r. 1614, przewidującą regencję w rękach czterech radców. Udało się wówczas F-owi już 18 II 1698, jako polskiemu oficerowi, wbrew prawu zresztą, uzyskać od Augusta Mocnego reskrypt mianujący go opiekunem małoletniego Fryderyka Wilhelma i administratorem księstw Kurlandii i Semigalii (dux, tutor et administrator), za co odwdzięczył się królowi, śląc mu w marcu r. 1699 24.000 talarów w darze z okazji pokoju karłowickiego. Ale na skutek interwencji elektora brandenburskiego i matka wdowa Elżbieta Zofia została współopiekunką i jedyną wychowawczynią syna; stąd źródło długotrwałych nieporozumień o dochody z dóbr książęcych i administrację kraju.
Pierwsze lata wypełniły F-owi troski z likwidacją dziedzictwa brata związane; chciał sprzedać wyspę Tobago Anglikom, lecz skończyło się na jej stracie bez wykupu. Musiał też uspakajać szlachtę, która wystąpiła z 54 grawaminami przeciw księciu (omijanie praw, nieobsadzanie parafii, nadużycia sądowe, skarbowe). F. wziął czynny udział w wojnie północnej, stając zdecydowanie po stronie Augusta II i cara; poddał swą małą armię saskiemu gen. Steinau; sprawował nawet od 17 X 1700 do 26 IV 1701 naczelne dowództwo po Patkulu nad saskimi wojskami w Inflantach i Kurlandii; brał udział w oblężeniu Rygi. Jako administrator kraju zgodził się na koncentrację wojsk saskich pod Połągą, ich przemarsz ku Inflantom, a nawet na oddanie leż zimowych 1700/1. W tym czasie kontaktował się z Patkulem, który w grudniu r. 1700 przyrzekł F-owi interwencję u króla Augusta II w sprawie lenna. Po układzie birżańskim Augusta Mocnego z Piotrem W. ponownie wziął udział w wojnie i wraz z Patkulem i Steinauem dowodził Sasami w walkach nad Dźwiną. Na ten czas przypada udzielenie przez F-a 13 IV 1701 wyznawcom kościoła reformowanego prawa publicznego kultu w Mitawie, zatwierdzone przez króla polskiego w sierpniu tegoż roku. 19 VII 1701 był zmuszony po klęsce Sasów opuścić Kurlandię i udać się do Gdańska, a potem dalej do Kassel, do swej siostry, landgrafini heskiej, żegnając Kurlandię na zawsze. Na przekór Karolowi XII został F. uznany przez Augusta II za jedynego regenta Kurlandii. Gdy w listopadzie r. 1709 najwyżsi radcy ogłosili 17-letniego Fryderyka Wilhelma pełnoletnim i wezwali go na tron, zakończyła się regencja F-a. Pomimo protestów F-a Fryderyk Wilhelm objął w marcu tron i 11 XI 1710 ożenił się z Anną Iwanówną, córką starszego brata Piotra W.; ale w styczniu r. 1711 młody małżonek już nie żył. Skoro okazało się, że młoda wdowa nie zostanie matką, wówczas prawa do tronu kurl. przejął niepożądany przez Kurlandczyków 56-letni F. Właściwie, nie uznał on żadnych aktów poprzednika i uważał, że panował bez przerwy od śmierci swego brata. Rządząc z odległego Gdańska przez swych pełnomocników, mało troszczył się o potrzeby kraju; dbał raczej o stałe dochody ze swych dóbr książęcych. Uparty i bezwzględny, przejęty zasadami absolutyzmu, nie znosił szlacheckiej samowoli i anarchii; pragnął ukrócić bezrząd i nieład w kraju, a nie mogąc tego dokonać legalnymi środkami, wybierał metody najgorsze, gwałtowne i surowe. Pozbawiony zdolności swego ojca, ks. Jakuba, zdala od kraju, tonąc w bezsile popadał w zgryźliwość, wyładowując swój żołnierski temperament w listach pełnych gróźb, upomnień i skarg oraz w długich procesach, zyskując, w rewanżu lekceważenie i nienawiść swych poddanych. Stworzony raczej na samowładcę, nie umiał być panem małego kraiku o tradycyjnych wolnościach; zrażał wyniosłością i oschłością, kopiąc przepaść między sobą i społeczeństwem. Ustawiczne spory ze szlachtą kurl. o dzierżawę majątków, o podatki, o zastawy dóbr, podsycały antagonizm do nieobecnego i tak już nie lubianego jako katolika, starego i jeszcze bezżennego księcia. Nie ustawały też zabiegi, by go usunąć. Tymczasem car zaraz po śmierci Fryderyka Wilhelma wysłał do Mitawy młodą wdowę Annę Iwanównę dla udaremnienia polskiej interwencji w Kurlandii; stąd wynikły poważne trudności w zbiedzonym kraju, gdyż Anna zajęła najlepsze dobra książęce w zastaw lub je wykupiła i nie dopuszczała do rządów ani F-a, ani radców kraju. Szlachta kurl. z »braterskiej konferencji« 12 III 1712 wysłała deputację do F-a z prośbą, by uznał zarządzenia zmarłego młodocianego księcia i zjawił się w kraju. F. nie skorzystał jednak z tej okazji zawarcia zgody z narodem i deputatów jako wysłanników nielegalnego zjazdu nie przyjął. Wysłał natomiast swych urzędników skarbowych po zaległe podatki. Również w stosunku do Rzpltej nie postępował szczerze; nieopatrznie odwlekał moment złożenia hołdu. Mimo to w marcu r. 1713 uzyskał u króla »mandatum in Curlandiam pro oboedientia Ferdinando Duci«. Kiedy stany kurl. domagały się usunięcia F-a, gdyż nie otrzymał jeszcze lenna i nie zamieszkał w kraju, król zdecydował się wysłać specjalną komisję do Kurlandii. Na jej czele stanął Aleksander Horain, biskup żmudzki. Komisja ta na skutek skarg szlachty kurl. w r. 1717 odjęła rządy F-owi i uznała tron kurl. wbrew intencjom króla za wakujący; tymczasem do chwili obioru nowego pana przekazała władzę w kraju radzie stanów kurl. Król niezadowolony z jej wyroków, według zalecenia sejmu postanowień komisji nie zatwierdził. F. oburzony decyzją komisji, nie przyjął jej decyzji i sposobił się do dochodzenia swych praw przed sądami relacyjnymi. Ponieważ F. był już w poważnym wieku (60 lat) i bezdzietnym, otwartą była sprawa jego następstwa lub powrót opróżnionego lenna do Rzpltej. August Mocny wysuwał zrazu ks. Jana Adolfa Sachsen-Weissenfels i uzyskał nań w zimie r. 1717 aprobatę cara Piotra za cenę małżeństwa Jana Adolfa z Anną Iwanówną. Ale nagle oziębienie stosunków polsko-rosyjskich udaremniło te plany. Wówczas jesienią r. 1718 car zgodził się wydać bratanicę za margr. Albrechta Fryderyka brunświcko-schwetskiego; natrafił jednak na zdecydowany opór Kurlandczyków i protesty Rzpltej, wzmocnionej i pogodzonej z królem na sejmie grodzieńskim r. 1718. Zyskiwał na tym F., któremu król zezwolił na złożenie hołdu nawet bez zwykłego ceremoniału. Ale i wówczas nie śpieszyło się F-owi do ojczyzny. Po śmierci Piotra W. Kurlandczycy podjęli plan wyboru własnego pana. Wbrew zarządzeniom króla rada najwyższa zwołała 26 VI 1726 nadzwyczajną sesję sejmu stanów kurl., które obrały następcą F-a ks. Maurycego saskiego, naturalnego syna Augusta II i hr. Aurory Königsmarck. Ponieważ Rosja nie chciała wzmacniania wpływów saskich w Kurlandii, dlatego wyboru Maurycego nie przyjęła i zareagowała wysłaniem wojska do Mitawy. Również August II nie udzielił swego zezwolenia i radził synowi wycofać się z honorem. Maurycy musiał kraj opuścić. Przeciw elekcji tej żywo protestował F., a na swego następcę polecił krewnego Jerzego, landgrafa hesko-kaselskiego. Na sejmie grodzieńskim r. 1726 zdecydowano, że po bezpotomnej śmierci F-a wcieli się Kurlandię do Rzpltej; F-owi zaś ze względu na jego wiek zezwolono na złożenie hołdu przez posła. Ale ponieważ nowy sejm kurl. pozostał wierny Maurycemu, z którym wiązał duże nadzieje, sprawę musiała rozstrzygnąć nowa komisja z Krzysztofem Szembekiem, bkpem warmińskim, na czele. Napotkała ona na duże trudności ze strony Rosji, która chciała udaremnić próby wcielenia Kurlandii do Rzpltej. Procesy F-a z bratanicami i stronnikami Maurycego zatamowały prace komisji na dłuższy czas. 16 IX 1727 sejm kurl. przyrzekł »unikać protekcji moskiewskiej«, wyrzekł się wreszcie Maurycego i zaprzysiągł wierność Rzpltej. Ostatecznie komisja ogłosiła 5 XII 1727 »Ordinatio futuri regiminis«. Spowodowała protesty F-a, na skutek których ten uparty starzec uzyskał od króla zatwierdzenie prawa rządzenia w Kurlandii.
Wstąpienie na tron rosyjski pretendentki do Kurlandii, Anny Iwanówny (1730), wytworzyło nową sytuację. Wówczas F. ożenił się 25 IX 1730 w 75. roku życia z 23-letnią ks. Joanną Magdaleną, córką zmarłego ks. Jana Jerzego Sachsen-Weissenfels, w nadziei doczekania się sukcesora, i wreszcie przyjął inwestyturę przez swego przedstawiciela Ferdynanda Fryderyka Gotharda Bülowa w dniu 25 II 1731 w Warszawie. W wojnie sukcesyjnej polskiej F. opowiedział się w grudniu r. 1734 za Augustem III, nie wziął jednak czynnego udziału w walkach. Sejm pacyfikacyjny warszawski w r. 1736 na prośby stanów kurl. i żądania carycy ostatecznie zdecydował, że po F-dzie Kurlandczycy będą mogli wybrać sobie nowego księcia. Wyczerpany walką z własnym narodem F. zmarł w Gdańsku 4 V 1737 w 82. roku życia jako ostatni męski potomek z rodziny Kettlerów na tronie kurl.
Enc. Org. XVI 482; W. Enc. Il. XXI 248–50, XLVI 648; Estr., XX 390; Słownik Geogr. Kr. Pol. IV 908; Gebhardi L. A., Geschichte des Herzogthums Kurland u. Semgallen, Halle 1789, 109–90; Cruse C. W., Curland unter den Herzögen, Mitau 1833 I Bd., 217–352; Helcel A., O dwukrotnym zamężciu księżniczki Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, Kr. 1857; Weber C., Graf Moritz v. Sachsen 1864, Revue des deux mondes; Kantecki Kl., Potomkowie Krzyżaków, »Przew. nauk. i liter.« 1881 II; tenże, Komisja kurlandzka w 1727 r. »Przew. nauk. i liter.« 1882 I; Alkar, Tragikomedia kurl. z czasów saskich, Kr. 1893; Szujski, Dzieje Polski, s. II, t. IV, Kr. 1894, 309–14; Manteuffel G., Ks. Jakub Kurl. i jego następcy, »Przegl. Powsz.« 1896; Feldman J., Polska w dobie w. wojny półn. Kr. 1925, 124; Eckert W., Kurland unter dem Enfluss des Merkantilismus, Riga 1927; Chowaniec, Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii w r. 1686, W. 1932, 25, 42, 59, 141; Konopczyński Wł., Dzieje Polski nowoż. 1936, II, 176–7, 189–91; Priesdorff K., Soldatisches Führertum, Hamburg 1937; Theiner A., Monuments historiques de Russie, Rome 1859, nr 347, 356; Nettelbladt Chr., Fasciculus Rerum Curlandicarum Primus, Rostochii 1729; Mienicki R., Diariusz walnej rady warsz. 1710 r., Wil. 1928; Ordinatio futuri regiminis ducatuum Curlandiae… ex Comitiis Grodn… Mitaviae 5 Dec. 1727 (DS Jagiell.); Privilegia et iura ducatuum Curlandiae, Varsoviae 1727 (DS Jagiell.); Helcel, Listy Sobieskiego do żony, Kr. 1860, III, 192, 193, 194; Załuski A. Chr., Epist. hist.-fam. I/2, 1229, III, 55–6; Lauda z. dobrzyńskiej, Acta hist. X, 70, 71; Tyszkiewicz R., Źródła do dziejów Kurlandii i Semigalii, Kr. 1870; Teka Podoskiego P. 1854–6, I, 210–1, 219–24, 230–5, 260–1, 268–9, II, 19, III, 54 i n., IV, 9–11, V, 274 i n. VI; Vol. Leg. VI, 301–2, 405–7, 502–46, 664; rkp Czart. 484, 491 (akta pruskie), 497 (akta kurl.), 523, 546, 550, 844, 2656, 2681; rkp Akad. Um. 333 (Curlandica), 392, 491.
Adam Przyboś