Krzesławski Jan (właściwe nazwisko Jan Cynarski), pseud. organizacyjne: Bronisław, Krzysztof, pseud. literackie: Br. Bronicki, J. S., J. Krz., Sawicz J. (1882–1943), historyk, pedagog, działacz socjalistyczny, publicysta. Ur. 22 V w Warszawie, był synem Jana Cynarskiego, urzędnika Zarządu Kolei Nadwiślańskiej, i Antoniny Marii z Żurkowskich, bratem Mariana Cynarskiego (zob.). Matka pochodziła z rodziny, której członkowie brali udział w walkach powstańczych 1863 r. K. ukończył V gimnazjum warszawskie, w l. 1900–5 studiował na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniw. Warsz. Od r. 1901 był aktywnym członkiem studenckiej, postępowej organizacji samopomocowej «Spójnia». Wstąpiwszy w drugiej połowie 1904 r. do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), rozwijał ożywioną działalność w jej Kole Studenckim. Brał udział w inspirowanych przez Koło wystąpieniach młodzieży studenckiej, m. in. w demonstracji na placu Grzybowskim (13 XI 1904) oraz w wiecu studenckim 28 I 1905 r., który podjął uchwałę o zamknięciu uniwersytetu w Warszawie. Równolegle prowadził pracę samokształceniową w robotniczych kółkach partyjnych. W październiku 1905 r. wyjechał z polecenia partii do Lublina, a stamtąd do Nałęczowa, gdzie uczestniczył w wiecach okolicznościowych organizowanych przez S. Żeromskiego i przez pewien czas uczył w tajnej szkole zorganizowanej przez pisarza. Zawarł wówczas – trwającą później przez wiele lat – przyjaźń z rodziną Żeromskich. Był później nauczycielem przedwcześnie zmarłego ich syna Adama. Zagrożony chorobą płuc, pierwszą połowę 1906 r. spędził K. w Otwocku. Współdziałał tam z miejscową organizacją PPS; m. in. był inicjatorem głośnego zamachu na gen. A. Markgrafskiego, szefa żandarmów w Król. Pol., przeprowadzonego przez Okręgowy Komitet Robotniczy (OKR) Warszawy Podmiejskiej 2 VIII 1906 r. w Otwocku. Podejrzany o współudział w akcji, został 26 VIII aresztowany i osadzony w cytadeli warszawskiej. Z braku dowodów sprawę jego zawieszono w połowie listopada t. r. i uwolniono go z więzienia. K., związany od pierwszych chwil działalności partyjnej z J. Kwiatkiem, podzielał jego poglądy w kwestiach taktycznych i teoretycznych.
W latach rewolucji 1905–7 był zdecydowanym zwolennikiem taktyki masowej walki robotniczej i krytycznie oceniał dążenia piłsudczykowskiej grupy, zmierzające do oderwania Organizacji Bojowej (OB) i jej akcji od wystąpień masowych. Toteż po rozłamie w PPS, dokonanym na IX Zjeździe w listopadzie 1906 r. w Wiedniu, opowiedział się za lewicą. Działalność partyjną w szeregach PPS-Lewicy podjął jednak dopiero wiosną 1907 r., bowiem nie czując się bezpiecznym po wyjściu z cytadeli, postanowił opuścić na pewien czas Warszawę. Do wiosny 1907 r. przebywał w Kazaniu, gdzie na uniwersytecie kontynuował studia. Po złożeniu przed państwową komisją egzaminu na stopień kandydata nauk historyczno-filologicznych wrócił do Warszawy i podjął pracę w charakterze nauczyciela w prywatnych szkołach średnich. Włączył się też zaraz do działalności partyjnej. Lecz już 12 V został znów aresztowany i uwięziony na Ratuszu. Śledztwo wykazało wprawdzie bezpodstawność podejrzeń, że jest znanym bojowcem W. Halską (pseud. Kostek), ale w związku z dawną sprawą polecono mu opuścić granice Królestwa na okres stanu wojennego. Udał się 19 VI 1907 r. do Galicji, gdzie przebywał głównie w Krakowie, a w pewnych okresach w Zakopanem i Lwowie. Jakiś czas był słuchaczem UJ i udzielał się w pracach Koła Historyków. Należał do grona współpracowników teoretycznego organu PPS-Lewicy „Myśl Socjalistyczna” oraz legalnych pism społeczno-politycznych: „Wiedza” i „Nowe Życie”. W ramach dyskusji poprzedzającej X (I) Zjazd PPS-Lewicy ogłosił na łamach „Myśli Socjalistycznej” i „Biuletynu Przedzjazdowego” wnioski w sprawach taktyki partii. Podczas zjazdu, który odbył się na przełomie grudnia 1907 i stycznia 1908 r., brał udział w pracach Komisji Taktycznej Zjazdu, wnosząc zgłoszone w dyskusji wnioski w sprawie akcji bojowej i przygotowania ruchu zbrojnego. Niebawem po zjeździe wystąpił jednak z PPS-Lewicy w związku z usunięciem z programu partyjnego hasła niepodległości. Wiosną 1908 r. związał się z grupą tzw. integralistów. Współpracował znów blisko z przewodzącym grupie J. Kwiatkiem. Wraz z nim uczestniczył w kwietniu t. r. w zjeździe młodzieży postępowej w Zurychu.
W marcu 1909 r., otrzymawszy zezwolenie na powrót do Warszawy w związku ze zniesieniem stanu wojennego w Królestwie, wstąpił do PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Z polecenia partii rozwinął w Warszawie szeroką pracę nielegalną wśród młodzieży szkół średnich, z którą kontakty ułatwiała mu praca w charakterze nauczyciela. W r. 1910 był jednym z organizatorów Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej (ZMPN), członkiem jej trzyosobowego kierownictwa tzw. Centralnego Komitetu i redaktorem organu „Jutro”. Uczestniczył w I Zjeździe organizacji w lipcu t. r. Koncentrując się głównie na pracy w ZMPN – m. in. z powodu stałej inwigilacji i grożącego mu wciąż aresztowania – utrzymywał łączność z Warszawskim Okręgowym Komitetem Robotniczym (WOKR) i Wydziałem Wykonawczym PPS. W sierpniu 1910 r. wziął udział w III Radzie Partyjnej. Występował tam przeciwko projektowanemu przez Centralny Komitet Robotniczy (CKR) utworzeniu Związku Walki Czynnej (ZWC). Ze wspomnień K-ego wynika, że był też uczestnikiem IV Rady Partyjnej, odbytej w Krakowie w lutym 1911 r. W nocy z 15 na 16 V 1911 r. K. został aresztowany razem z innymi działaczami ZPMN. Po siedmiomiesięcznym więzieniu na Ratuszu został skazany administracyjnie na zesłanie do gub. wiackiej; wyrok ten – wskutek interwencji rodziny i adwokata Skokowskiego – gen. gubernator zamienił na opuszczenie granic Królestwa. W końcu 1911 r. udał się K. po raz drugi do Galicji, gdzie po krótkim pobycie w Krakowie osiadł we Lwowie. Działał aktywnie w miejscowej sekcji PPS, ale wobec kierownictwa partii zajmował coraz bardziej opozycyjne stanowisko, nie akceptując ówczesnej taktyki koncentrującej się wyłącznie na działalności bojowopowstańczej. Kierowana przez niego jako przewodniczącego sekcja lwowska została rozwiązana przez CKR w czerwcu 1912 r. Wówczas K. nawiązał bezpośrednią współpracę z grupą, która w maju t. r. przystąpiła do wydawania pisma „Placówka”. W końcu grudnia t. r. wybrany został członkiem Komisji Centralnej – organu kierowniczego powstałej wówczas PPS-Opozycji. Następnie blisko współpracował z F. Perlem przy redagowaniu pisma PPS-Opozycji „Walka”. W grudniu 1913 r. uczestniczył w II Krajowej Konferencji organizacji w Krakowie. Od końca 1911 r. znów pracował aktywnie w ruchu młodzieżowym. Działał w Stowarzyszeniu Młodzieży Niepodległościowej „Promień” i utrzymywał łączność z ruchem młodzieżowym na terenie Królestwa. Problemy tego ruchu poruszał w licznych artykułach publikowanych na łamach „Krytyki”, z którą współpracował od r. 1908.
W chwili wybuchu w r. 1914 pierwszej wojny światowej przebywał K. w Krakowie. W porozumieniu z członkami kierownictwa PPS-Opozycji opowiedział się za jej likwidacją i wrócił w szeregi PPS. Wstąpił też zaraz do 1 p. I Brygady Legionów. Na początku marca 1915 r. został z jej ramienia delegowany do Łodzi w celu podjęcia pracy politycznej w miejscowej organizacji PPS. Po przybyciu tam objął redakcję wznowionego wówczas „Łodzianina”, jednocześnie z polecenia partii prowadził agitację wśród inteligencji zawodowej, mającą na celu przeciwdziałanie silnym w tych kręgach wpływom zarówno endecko-moskalofilskim, jak i austrofilskim. Po przypadkowym aresztowaniu przez władze niemieckie 19 VI t. r. i natychmiastowym zwolnieniu przedostał się na teren okupacji austriackiej – do Piotrkowa. Tu opublikował znaną broszurę Wskrzeszenie Polski przez Rosję (1915). W połowie sierpnia 1915 r. przybył do Warszawy, gdzie podjął pracę nauczyciela historii w kilku warszawskich gimnazjach i działał w PPS. Przez pewien czas redagował organ warszawskiej organizacji „Do Czynu”, zaś od r. 1916 współpracował z pismem „Jedność Robotnicza”. Od grudnia 1915 r. wchodził w skład Centralnego Komitetu Narodowego (CKN) – w charakterze członka Plenum – i z tego tytułu był sygnatariuszem odezwy CKN, wydanej w związku z aktem 5 listopada. Jako pedagog i działacz oświatowy skierowany został do pracy w Wydziale Szkolnym CKN. Pełniąc w okresie od października 1916 do czerwca 1917 r. funkcję redaktora organu nauczycielskiego CKN „Przegląd Szkolny”, odegrał ważką rolę w budowaniu zrębów polskiego szkolnictwa i mobilizowaniu nauczycieli do walki z okupantem oraz wpływami germanizacyjnymi w szkolnictwie. Natomiast jego działalność na stanowisku przewodniczącego Polskiego Związku Nauczycielskiego (PZN) została krytycznie oceniona przez Socjal-Demokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) w związku z popieraniem przez niego akcji połączenia PZN z Stowarzyszeniem Nauczycielstwa Polskiego. Od chwili przybycia do Warszawy K. działał też czynnie w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW); kierował początkowo pracą kół, a później pracował w Wydziale Prasowym. Był zdecydowanym przeciwnikiem projektu powołania członków POW do wojska, zgłoszonego przez Piłsudskiego na posiedzeniu Tymczasowej Rady Stanu w kwietniu 1917 r. Po przekazaniu szkolnictwa Tymczasowej Radzie K. objął 1 X 1917 r. funkcję inspektora szkolnego w okręgach łomżyńskim i szczuczyńskim, gdzie aż do odzyskania niepodległości pracował nad przejmowaniem szkolnictwa z rąk niemieckich.
W grudniu 1918 r. K. powrócił do Warszawy i przystąpił do pracy w Wydziale Wschodnim Min. Spraw Zagranicznych (MSZ) jako radca ministerstwa. W l. 1920–3 był attaché prasowym poselstwa polskiego w Rydze. Prowadził wówczas również badania nad dziejami Łotwy i stosunków łączących ją z Polską, których wyniki zawarł w pracach Łotwa współczesna (W. 1925) i Stosunki polsko-łotewskie (Kr. 1925). Po powrocie do kraju wielokrotnie wyjeżdżał jeszcze z ramienia MSZ za granicę, m. in. w r. 1927 do Moskwy, a w 1928 do Niemiec. Przewrót majowy skłonił K-ego do wznowienia czynnej pracy w PPS. Jako działacz Dzielnicy Śródmiejskiej i współpracownik „Robotnika” od pierwszych chwil zajął opozycyjne stanowisko wobec kierunku przemian dokonujących się po przewrocie majowym. W r. 1928 z inicjatywy wielu działaczy partyjnych, w tym także K-ego, Dzielnica Śródmiejska podjęła walkę z piłsudczykowską grupą R. Jaworowskiego w łonie Warszawskiego OKR. Po rozłamie dokonanym przez tę grupę i rozwiązaniu organizacji warszawskiej wszedł do Komitetu Reorganizacyjnego dla WOKR, powołanego przez Centralny Komitet Wykonawczy (CKW). Dzielnica Śródmiejska wybrała go 28 X t. r. przewodniczącym Komitetu Dzielnicowego, zaś zwołana 27 I 1929 r. konferencja sprawozdawczo-wyborcza powołała K-ego do WOKR. Mandat członka WOKR i egzekutywy sprawował do stycznia 1933 r., kiedy to zrzekł się członkostwa OKR. Począwszy od XXI Kongresu PPS (1–4 XI 1928) w Sosnowcu reprezentował organizację warszawską PPS na kolejnych kongresach partii. Był dwukrotnie wybierany do Komisji Rewizyjnej na XXII Kongresie w Krakowie (23–25 V 1931) i XXIII w Warszawie (2–4 II 1934). K. był konsekwentnym rzecznikiem opozycyjnego kursu wobec rządów sanacyjnych, domagał się skonsolidowania sił wszystkich opozycyjnych ugrupowań politycznych w walce z ofensywą sił faszystowskich w kraju. Jednakże nie zawsze popierał stanowisko grupy w PPS, która w duchu rewolucyjnego socjalizmu próbowała zrewidować program partii. Jego początkowo pozytywny stosunek do jednolitego frontu z Komunistyczną Partią Polski (KPP) uległ – pod wpływem procesów moskiewskich – zmianie w okresie XXIV Kongresu PPS (31 I – 2 II 1937) w Radomiu.
K., przywiązując szczególną wagę do działalności samokształceniowej i uświadamiającej wśród robotników, brał żywy udział w akcji odczytowej Tow. Uniwersytetu Robotniczego (TUR). Od r. 1927 zasiadał w Zarządzie Głównym tej organizacji oraz w l. 1932–4 pełnił funkcję sekretarza Zarządu Warszawskiego Oddziału TUR. Z ramienia TUR wszedł do Stałej Komisji Międzyorganizacyjnej, która podjęła szeroką akcję propagandową przeciw reformie szkolnej J. Jędrzejewicza z r. 1932. Zwolniony z MSZ w r. 1930, K., będąc znów nauczycielem historii (w prywatnym Gimnazjum Męskim Władysława Giżyckiego), krytycznie oceniał politykę szkolną sanacji. Terenem jego aktywnej pracy społecznej było też Koło Warszawskie Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych. Pracując w Komisji Archiwalno-Historycznej stowarzyszenia, był współinicjatorem czasopisma „Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce”. W r. 1935 objął wraz z A. Próchnikiem redakcję pisma. Zamieszczał w nim oraz w „Niepodległości”, wydawanej przez Instytut Badania Najnowszej Historii Polski, liczne artykuły wspomnieniowe i recenzje oraz biografie działaczy ruchu robotniczego w „Księdze życiorysów działaczy rewolucyjnych”, wydawanej jako dodatek do „Kroniki”. Biogramy działaczy politycznych i społecznych publikował też w „Encyklopedii Nauk Politycznych”. W prowadzonej na szeroką skalę po r. 1930 pracy naukowej K. zajmował się badaniem dziejów socjalizmu w Polsce, a zwłaszcza historii PPS. Problematyce tej poświęcił obok szkicu Dzieje PPS od 1904 do wybuchu wojny światowej („Księga Jubileuszowa PPS”, W. 1933 s. 62–103) kilka rozdziałów w redagowanej wespół z H. Mościckim 3-tomowej Historii najnowszej (W. 1933–4) oraz redagowanej wspólnie z M. Sokolnickim 6-tomowej Historii powszechnej (W. 1931–4). Szczególnie cennym i do niedawna w zasadzie jedynym przyczynkiem dla poznania źródeł rozłamu w PPS była napisana przez niego praca biograficzna Józef Kwiatek (1874–1910), (W. 1935).
Po kapitulacji Warszawy we wrześniu 1939 r. K. podjął pracę w Radzie Głównej Opiekuńczej (RGO). Natychmiast przystąpił do pracy konspiracyjnej. Już w październiku t. r. nawiązał kontakty z byłymi omturowcami i czerwonymi harcerzami. Od stycznia 1940 r. należał do grupy «Barykada Wolności» i współpracował z wydawanym przez nią pismem „Barykada Wolności”. Następnie był jednym z czołowych działaczy organizacji Polscy Socjaliści. Przewodniczył II Naradzie Politycznej Polskich Socjalistów w kwietniu 1942 r., wchodził do Komisji Programowo-Politycznej organizacji i był przewodniczącym Centralnego Sądu Partyjnego. Wykładał na kursach politycznych dla młodych aktywistów oraz pisał artykuły do konspiracyjnych pism „Zagadnienia” i „Robotnik”. Aresztowany przez gestapo 1 IX 1943 r. został osadzony na Pawiaku. Przewieziony w pierwszych dniach listopada t. r. do Oświęcimia, zmarł tam 12 XII 1943 r.
K. był odznaczony Krzyżem Niepodległości (1932), odznaką Pierwszej Brygady «Za Wierną Służbę» i Krzyżem POW.
Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; – Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy 1907–1914, W. 1965; Pacholczykowa A., J. Cynarski K., „Z Pola Walki” 1966 nr 3 s. 141–67 (rozszerzona biogr. i próba pełnej bibliogr. prac K-ego, fot.); Tomicki J., Warszawska Organizacja PPS (1929–1939), w: Warszawa II Rzeczypospolitej 1918–1939, W. 1968 s. 239, 241, 242, 244, 245, 248, 251, 252, 258–9, 262–3, 271, 273, 275; Tymieniecka A., Warszawska Organizacja PPS 1918–1928, tamże s. 232; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; Żarnowski J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1935–1939, W. 1965; – AGAD: KGGW, Wydział I, Ref. 2 106809 k. 1–2; Arch. Państw, w W.: UW, 3961 k. 1–2; Arch. Zakł. Hist. Partii: 305/VI/40 podt. 3 k. 17–19, 305/IV/4 podt. 6, sygn. R-107 (Nagranie ze spotkania uczestników XXIV Kongresu PPS w Zakł. Hist. Partii 29 XI 1962 – relacja H. Świątkowskiego, s. 1, 2, 3); Centr. Arch. Wojsk.: Acta Krzyża Niepodległości t. 95, (fot.).
Alicja Pacholczykowa