Rust Jan Nepomucen (Johann Nepomucen) (1775–1840), profesor chirurgii UJ i Uniw. Berlińskiego. Ur. 5 IV w Johannisbergu pod Jawornikiem na austriackim Śląsku, był synem Josepha, radcy administracji biskupiej oraz dyrektora dóbr biskupich.
R. uczęszczał do gimnazjum w Weisswasser (obecnie Bílá Voda), w l. 1789–91 studiował w Akademii Inżynierii Wojskowej w Wiedniu. Uczelnię tę opuścił wbrew woli rodziców i początkowo studiował filozofię na uniw. w Wiedniu, w r. 1794 przeniósł się na prawo. Utrzymywał się z korepetycji. W r. 1795 otrzymał stypendium, co umożliwiło mu studiowanie medycyny. Najpierw kształcił się w Wiedniu, później w Pradze, gdzie w r. 1799 uzyskał stopień magistra położnictwa i 27 II 1800 doktora chirurgii. Powrócił do Wiednia, uzupełniał studia w klinice położniczej i okulistycznej. Osiadł w Jaworniku i praktykował prywatnie. W r. 1802 wygrał konkurs na stanowisko profesora anatomii, chirurgii i położnictwa w Liceum Medyczno-Chirurgicznym w Ołomuńcu.
Dn. 6 II 1803 mianowano R-a profesorem teoretycznej i praktycznej chirurgii po Rafale Czerwiakowskim na Uniw. Krak. R. zorganizował klinikę chirurgiczną (liczyła 12 łóżek) i wyposażył ją w zakupione w Wiedniu instrumentarium i niezbędne urządzenia, zorganizował muzeum chirurgiczne, przeprowadzał szkoleniowe operacje chirurgiczne na zwłokach. Wykładał po łacinie i częściowo po niemiecku, wykłady jego cieszyły się dużym powodzeniem. Brał udział w zwalczaniu epidemii w l. 1805 i 1809, wprowadził szczepienia ochronne przeciw ospie. W l. 1803–6 był dziekanem Wydz. Lekarskiego a w r. 1804 mianowany został przez rząd dyrektorem Wydziału.
R. zdobył szybko dużą popularność i rozległą praktykę jako chirurg i lekarz ogólny. To stało się zresztą przyczyną kłopotów, jakich przysporzyli mu w l. 1806–9 zawistni koledzy uniwersyteccy, prof. położnictwa Fryderyk Colland i prof. botaniki i chemii Józef Schultess, swoimi intrygami i donosami. Za pretekst posłużył im fakt, że R., doktor chirurgii, nie miał doktoratu medycyny (a początkowo tytułu tego używał na podstawie zarządzenia, które przyzwalało na to wszystkim profesorom Wydz. Lekarskiego) i praktykował również w zakresie medycyny. W rezultacie R. 2 XII 1806 zrzekł się urzędu dziekana Wydz. Lekarskiego. Kiedy zaś senat akademicki nadał mu tytuł honorowego doktora medycyny w r. 1807, intrygi w Wiedniu sprawiły, że dyplom ten został R-owi odebrany. Wreszcie, gdy po złożeniu odpowiednich egzaminów R. został w lutym 1808 wypromowany na doktora medycyny, Schultess i zastępca profesora patologii szczegółowej Ignacy Kilian próbowali – bezskutecznie – podważyć prawidłowość przebiegu egzaminów i nadania R-owi owego tytułu.
Wiosną t. r. wyjechał R. na dłuższy urlop, podczas którego zwiedził Wołyń, Podole i Ukrainę i w listopadzie powrócił do zajęć na uniwersytecie. Jednakże po przyłączeniu (w październiku 1809) Krakowa do Ks. Warsz., R. musiał wkrótce zrezygnować z funkcji profesora na Uniw. Krak., znał bowiem zbyt słabo język polski, który stał się wtedy wykładowym. Przeniósł się do Lwowa, ale nie otrzymał tu odpowiedniego stanowiska w głównym szpitalu, a w dodatku krakowski profesor medycyny Sebastian Girtler oskarżył go bezpodstawnie o przywłaszczenie narzędzi chirurgicznych. W r. 1809 uzyskał stopień magistra oftalmologii w Wiedniu.
W r. 1810 został R. powołany na stanowisko prymariusza oddziału chirurgicznego w Szpitalu Powszechnym w Wiedniu. Szybko zdobył rozgłos, lekarze i chirurdzy z Austrii i z zagranicy zaczęli się gromadzić wokół niego. W r. 1811 ogłosił obszerne dzieło pt.: Helkologie oder über die Natur, Erkentniss und Heilung der Geschwüre (Wien 1811 I–II, następne wydania w l. 1841, 1842 i 1844). Opublikował wiele recenzji w fachowych czasopismach austriackich i niemieckich. Podczas Kongresu Wiedeńskiego władze pruskie zaproponowały mu objęcie stanowiska lekarza dywizyjnego w stopniu generała w IV Korpusie Armii gen. F. W. Bülowa von Dennewitza. Dn. 10 VI 1815 R. opuścił Wiedeń i wziął udział w kampanii przeciw Napoleonowi. Odznaczył się w zorganizowaniu pomocy rannym w bitwach pod Ligny i Waterloo. Zaofiarowano mu wówczas katedrę chirurgii i okulistyki w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Berlinie oraz stanowisko pierwszego chirurga szpitala Charité w Berlinie wraz z wykładami klinicznymi. W r. 1816, po śmierci Jana F. Niszkowskiego, również Uniw. Wil. zaproponował R-owi objęcie katedry chirurgii. R. skłonny był skorzystać z tej propozycji, dn. 25 X 1817 został przyjęty na członka Tow. Lekarskiego Wileńskiego. Do objęcia katedry jednak nie doszło, gdyż Petersburg polecił obsadzić na tym stanowisku Wacława Pelikana.
R. został więc w r. 1818 profesorem zwycz. chirurgii Uniw. Berlińskiego, w r. 1819 tajnym nadradcą lekarskim i członkiem komisji lekarskiej Min. Oświaty, w r. 1822 także generalnym lekarzem sztabowym armii pruskiej, w r. 1829 przewodniczącym kuratorium do spraw szpitali wojskowych, a w r. 1834 lekarzem przybocznym pruskiego następcy tronu. Pod redakcją R-a ukazał się podręcznik „Theoretisch-praktisches Handbuch der Chirurgie, mit Einschluss der syphilitischen und Augenkrankheiten” (Berlin 1830–6 I–XVIII). Duży rozgłos zdobyła praca R-a pt.: Arthrokakologie, oder die Verrenkungen durch innere Bedingungen (Berlin 1817) i stąd od jego nazwiska utworzona została nazwa zwichnięcia stawów – malum Rusti. Był także założycielem (1816) czasopisma „Magazin für die gesammte Heilkunde”, które ukazywało się do r. 1866. Zasługą jego było powiązanie chirurgii z innymi specjalnościami medycyny, głównie chorób wewnętrznych, R. bowiem decydował się na operację dopiero wtedy, gdy wyczerpał możliwości leczenia zachowawczego. Chirurgii uczył się u niego Ludwik Bierkowski, którego R. cenił, napisał przedmowę do jego pracy pt.: „Erklärung der anatomisch-chirurgischen Abbildungen nebst Beschreibung der chirurgischen Operationen nach den Methoden von Gräfe, Kluge und Rust” (Berlin 1826), a w r. 1830 polecał na katedrę chirurgii w UJ. «R. lubił Polaków, mówił nawet trochę po polsku a to mu zostało z Krakowa, gdzie uczoną swą karierę zaczynał…» (K. Kaczkowski). R. zwolnił się ze służby wojskowej w r. 1838 z powodu osłabienia wzroku i osiadł w swoim majątku Klęcz (Klentsch) koło Głupczyc, zbudował tu zaprojektowany przez Karla Schinkla zamek, zgromadził znaną galerię obrazów. Zmarł 9 X 1840 w Klęczu (wg Wurzbacha), w Ząbkowicach (wg Öster. Biogr. Lexikon).
R. był żonaty z Polką, o potomstwie brak wiadomości.
Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., IX; Enc. Org.; Allg. Dt. Biogr., XXX 25–9; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte, IV; Österr. Biogr. Lexikon (bibliogr.); Wurzbach, Biogr. Lexikon (częściowa bibliogr.); Skład osobowy Wydziału Lekarskiego i Farmaceutycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1949, Akademii Medycznej w latach 1950–1963, Kr. 1963; – Gatti F., Geschichte der K. K. Ingenieur und K. K. genie Akademie 1717–1869, Wien 1905 I; Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce…, P. 1854–6 III 22–5, 37, IV 35; Skobel F., Wiadomość o stanie Wydz. Lek. w Szkole Głównej Krakowskiej za rządu austriackiego, „Roczn. Wydz. Lek. w UJ” T. 5: 1842 s. 151–2, 163–4, 166–85; Skulimowski M., Śliwiński S., Związki Jana Nepomucena Rusta (1775–1840) z krakowskim fakultetem medycznym, „Arch. Hist. Med.” T. 48: 1979 s. 245–9 (podob.); Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II 77, 78, 246–8; Wachholtz L., Jan N. Rust. Przyczynek do historii Wydziału Lekarskiego w Krakowie, „Arch. Hist. Med.” 1962 s. 385–93; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Frank J., Pamiętniki, Wil. 1913 III 132; [Kaczkowski K.], Wspomnienia 1808–1831. Z papierów pozostałych po ś.p. Karolu Kaczkowskim zebrane przez T. Orzechowskiego, Lw. 1876 II 235–40; – „Medizinische Jahrbücher des oesterreichischen Staates” 1812 1. Stück s. 146–56; „Pam. Tow. Lek. Wil.” R. 2: 1821 s. XXIV; – Arch. UJ: Protokoły posiedzeń Uniw. 1805–1809, Protokoły posiedzeń Wydz. Lek. sygn. WL I 83.
Piotr Szarejko