Papłoński Jan, krypt. J. P. (1819–1885), profesor Szkoły Głównej i Akademii Duchownej, dyrektor Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie. Ur. 21 XI w miasteczku Widze koło Brasławia, w zamożnej rodzinie szlacheckiej, był synem Jana i Justyny z Kandybów. Uczył się początkowo w Widzach, a od r. 1832 w gimnazjum w Wilnie. Następnie studiował na wydziale filozoficzno-historycznym Uniwersytetu moskiewskiego, uzyskując w r. 1840 stopień kandydata filozofii. W czerwcu t. r. został mianowany nauczycielem języka rosyjskiego w warszawskiej Szkole Obwodowej, od r. 1841 uczył w II Gimnazjum Rządowym, a następnie w Gimnazjum Gubernialnym warszawskim. Uczył też od r. 1843 literatury rosyjskiej i języków słowiańskich na kursach pedagogicznych, a od r. 1844 w Szkole Sztuk Pięknych i Instytucie Szlacheckim. Równocześnie otrzymał polecenie współpracy z Samuelem Bogumiłem Lindem przy układaniu słownika porównawczego języków słowiańskich. W „Bibliotece Warszawskiej” (1843) P. odpowiedział na zarzuty wysuwane pod adresem Lindego. Ok. r. 1852 opracował historię powszechną dla młodzieży, o której Narcyza Żmichowska napisała, «że główną jej myślą [było] zbrzydzenie wszelkich przeszłych rzeczypospolitych i poniżenie katolicyzmu» i że nie wydano jej na skutek sprzeciwu rosyjskiego min. spraw wewnętrznych, obawiającego się, iż książka ta może wielkie oburzenie w kraju wywołać».
W marcu 1853 P. został mianowany starszym cenzorem Warszawskiego Komitetu Cenzury. Równocześnie od r. 1853 do 1855 pełnił funkcję tłumacza w Radzie Lekarskiej Królestwa. Następnie w l. 1855–61 był urzędnikiem do specjalnych poleceń przy kuratorze Okręgu Naukowego Warszawskiego P. Muchanowie. Na polecenie kuratorium opracował wypisy szkolne Opowiadania z pism polskich wyjęte… (W. 1857, 2 wyd. W. 1859). W końcu 1860 r. i na początku 1861 r. P. wyjeżdżał do Lublina, Kalisza, Piotrkowa i Płocka celem uspokojenia manifestującej młodzieży. Spowodował zamknięcie szkoły w Kaliszu i kilku klas szkół płockich oraz wydalenie z tych szkół kilkudziesięciu uczniów. W r. szk. 1856/7 pełnił obowiązki dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych, a w r. 1859 zarządzał czasowo Pensją Maryjską w Warszawie oraz był członkiem Rady Instytutu Aleksandryjskiego Wychowania Panien w Puławach. W l. 1859–67 wykładał również język i literaturę rosyjską w Warszawskiej Akademii Duchownej Rzymsko-Katolickiej. Od października 1861 do listopada 1864 był wizytatorem szkół Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a od października 1861 do czerwca 1867 członkiem Tymczasowej Rady Wychowania, następnie Rady Wychowania. Brał udział w pracach licznych komisji Rady obradujących nad reformą wychowania w Królestwie. W lecie 1861 złożył Aleksandrowi Wielopolskiemu memoriał w sprawie reorganizacji szkolnictwa, w którym postulował m. in. konieczność podniesienia poziomu szkolnictwa elementarnego i wprowadzenia jednolitego systemu organizacji całego szkolnictwa ogólnokształcącego. Brał też udział w opracowywaniu ustawy Szkoły Głównej Warszawskiej, a także wyjeżdżał w Poznańskie w celu pozyskania profesorów dla tworzonej uczelni. Dn. 21 X 1864 otrzymał nominację na profesora gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich ze szczególnym uwzględnieniem języków słowiańskich w Szkole Głównej Warszawskiej.
Dotychczasowy dorobek naukowy P-ego był dość skromny. Opublikował tłumaczenie „Kroniki słowiańskiej z XII wieku” (W. 1862) Helmolda, opracował wraz z komentarzem „Mapę słowiańszczyzny lechickiej z wieku X–XII i Prus z wieku X–XIII” (W. 1862) i ogłosił kilka artykułów związanych z problematyką początków państwa polskiego w „Gazecie Warszawskiej” (1856) i w „Bibliotece Warszawskiej” (1856, 1857). W pismach tych a także w „Dzienniku Warszawskim” drukował liczne recenzje, przeglądy literatury i prasy rosyjskiej, wieloodcinkowe korespondencje z Pomorza („Gaz. Warsz.” 1856), z Pragi (tamże 1859), artykuły sprawozdawcze (tamże 1858, 1859). Kilka publikacji ukazało się w pismach rosyjskich („Moskvitjanin”, „Russkaja Beseda” i „Žurnal Ministerstva Narodnago Prosveščenija” i in.). Wykładowcą Szkoły Głównej był raczej miernym. Jak twierdzili współcześni, był dość pobieżnie obeznany z przedmiotem, który wykładał. Wynikał stąd brak systematyczności wykładu i dość przypadkowy dobór literatury przedmiotu, którą często cytował bezkrytycznie. Po zamknięciu Szkoły Głównej w r. 1869 pozostał profesorem Uniw. Warsz. do r. 1871. W okresie profesury opublikował m. in. Lekcję wstępną filologii porównawczej słowiańskiej (W. 1864), Odczyty gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich… (W. 1865), pracę O początku i rozmaitościach mowy (W. 1867), będącą streszczeniem dzieła J. E. Renana „De l’origine du langage”, a także Rzut oka na dzieje bułgarskie jako wstęp do nauki języka bułgarskiego (bez daty i miejsca wydania).
W październiku 1864 P. objął po ks. Józefie Szczygielskim kierownictwo Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych i zarządzał nim do śmierci. Okazał się znakomitym admistratorem i przyczynił się do rozwoju Instytutu. Opracował nowy statut i spowodował, że mocą uchwały ze stycznia 1866 zakład przeszedł spod zarządu resortu spraw wewnętrznych pod zarząd resortu oświaty. W r. 1869 zwiedził zakłady dla głuchoniemych i ociemniałych we Francji i w Niemczech, a w r. 1872 i 1881 w krajach skandynawskich. O wyjazdach tych pisał w „Pamiętniku Warszawskiego Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych” (1870 i 1881) w „Kronice Rodzinnej”. Wprowadził wiele zmian w programie i zwyczajach pedagogicznych Instytutu. Rozszerzył znacznie zakres szkolenia zawodowego i podwoił liczbę warsztatów rzemieślniczych. W r. 1871 uruchomił szkołę drukarską wyposażoną we własną drukarnię, produkującą na potrzeby Instytutu i przyjmującą zamówienia z zewnątrz. Wprowadził doroczne egzaminy publiczne, wyróżnianie lepszych uczniów, poranki artystyczne, teatr amatorski. Szczególnie troszczył się o podniesienie kultury muzycznej wychowanków Instytutu. Zaangażował w r. szk. 1871/2 Zygmunta Noskowskiego, który prowadził lekcje z zespołami chóralnymi, a w r. 1872 Juliusza Stattlera. W t. r. założył przy Instytucie seminarium, w którym kształcono nauczycieli w dziedzinie pedagogiki specjalnej. Dzięki inicjatywie P-ego wydano 14 podręczników dla głuchoniemych i ociemniałych. Był też inicjatorem i redaktorem (w l. 1870–6) „Pamiętnika Warszawskiego Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych”, którego ukazało się 15 roczników i w których zamieszczał liczne artykuły sprawozdawcze. Również w r. 1872 założył przy Instytucie ogródek botaniczny, a w r. 1875 muzeum pedagogiczne. Dobudował w r. 1872 drugie piętro Instytutu i przeprowadził skanalizowanie budynku w r. 1877. Uczestniczył w kongresie nauczycieli i dyrektorów zakładów dla głuchoniemych i ociemniałych w r. 1873 w Wiedniu, reprezentował też Instytut na wystawie paryskiej w r. 1878, na którą przygotował pracę o działalności kierowanej przez siebie placówki Institut des Sourds-Muets et des Aveugles de Varsovie (W. 1878). Zorganizował w r. 1883 filię Instytutu, tzw. oddziały równoznaczne. W t. r. z inicjatywy P-ego powstały dwa stowarzyszenia głuchoniemych i ociemniałych, a P. opracował ustawy tych stowarzyszeń i postarał się o ich zatwierdzenie, założył też przy tych stowarzyszeniach kasę wkładowo-zaliczkową. Dzięki swym znajomościom załatwił przydzielenie Instytutowi w r. 1884 rządowego majątku rolnego Uwieliny koło Grójca, gdzie zamierzał zorganizować szkołę rolniczą dla głuchoniemych włościan oraz przytułek dla starców głuchoniemych i ociemniałych. Śmierć przerwała te prace.
P. był jednym z założycieli Tow. Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych, członkiem zarządu i współorganizatorem zakładu w Studzieńcu. Współdziałał przy organizacji i był prezesem zarządu szkoły rękodzielniczej Cecylii Zyberk-Platerówny. Zajmował się losem nauczycieli prywatnych i był w r. 1879 inicjatorem i współautorem „Projektu ustawy kasy przezorności i pomocy nauczycieli i nauczycielek prywatnych”. Niezrealizowany został jego projekt utworzenia zakładu dla niedorozwiniętych. P. był autorem dość licznych artykułów głównie biograficznych i sprawozdawczych drukowanych w „Kłosach”, „Kronice Rodzinnej”, „Kurierze Warszawskim”, „Nowinach”, „Tygodniku Powszechnym”, „Warszawskim Roczniku Literackim” i „Zorzy”. Pisywał też opowiadania dla dzieci drukowane w „Przyjacielu Dzieci”. W r. 1875 wydał Praktyczne prawidła ruskiej pisowni i czystego wymawiania (W., następne wyd. W. 1876 i 1884). Był członkiem korespondentem Tow. Historii i Starożytności Rosyjskich w Moskwie oraz akademii w Paryżu i Nancy.
Wielu współczesnych uważało P-ego za oportunistę. Kiedy P., członek Rady Wychowania za Wielopolskiego rzucił w salonach Krzywickiego jakiś frazes patriotyczny, Julian Bartoszewicz nie wytrzymał i wobec wszystkich zawołał: «Panie Papłoński, odkądże to Pan został Polakiem» („Przegl. Hist.” 1912 nr 1). P. natomiast mówił o sobie, «że swej miłości dla kraju nie wywiesza jak szmat w kramiku na pokaz». Zmarł w Warszawie 28 XI 1885 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Miał tytuł radcy stanu i był odznaczony Orderem Św. Stanisława 2 kl. W r. 1886 odsłonięto w Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych pomnik-popiersie P-ego wg projektu Faustyna Cenglera.
W małżeństwie z Justyną z Wernów 1. v. Krysińską miał dzieci: Jana, inżyniera kolejowego, zmarłego w r. 1912, oraz Zofię zamężną Roszkowską.
Rys. F. Tegazzo, „Kłosy” 1868 nr 154 s. 321; Rys. S. Witkiewicza, „Wędrowiec” 1885 nr 51 s. 607; – Nowy Korbut, IX (tamże literatura); Enc. Warszawy; Enc. Wych.; Podręczna Encyklopedia Pedagogiczna, Oprac. F. Kierski, Lw.–W. 1923–5 I–II; W. Enc. Ilustr.; Uruski, XIII 202; Przewodnik Warszawski Informacyjno-Adresowy ułożony i wydany przez W. Dzierżanowskiego, W. 1869; – Bieliński, Uniw. Warsz., II; Goldstein H., Śp. Jan Papłoński. Wspomnienie pośmiertne, „Zorza” 1885 nr 49 s. 5–7; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie Królestwa Kongresowego (1807–1915), W. 1929 s. 63–4, 66, 68, 90; Nowicki W., Dwudziestolecie Instytutu Warszawskiego Głuchoniemych i Ociemniałych pod kierunkiem śp. J. P-ego, „Przegl. Pedagog.” 1887 nr 16 s. 140–2, nr 17 s. 149–50; tenże, Dzieje Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie 1817–1917, W. 1918 s. 33–50; tenże, Jan Papłoński, (W. 1886); Poznański K., Reforma szkolna w Królestwie Polskim w 1862 r., Wr. 1968; Zdanowicz A., Rys dziejów literatury polskiej, Wil. 1877 s. 687; – Bartoszewicz K., Z notatnika pamiętniczego Juliana Bartoszewicza 1842–1848, „Przegl. Hist.” 1912 nr 1 s. 127–8; Catalogus Cleri Saecularis ac Regularis Archidioeceseos Varsaviensis, 1860–1867; Prus B., Kroniki, W. 1955–7 IV–VI; Żmichowska N., Listy, Wr. 1960 II 663; – „Chwila” 1885 nr 51 s. 2; „Czas” 1885 nr 277 s. 2; „Dzien. dla Wszystkich Anonsowy” 1885 nr 266 s. 1–2; „Dzien. Warsz.” 1853 nr 34 s. 1, nr 37 s. 1; „Gaz. Warsz.” 1860 nr 207 s. 1; „Izraelita” 1885 nr 50 s. 402; „Kraj” 1885 nr 47 s. 15; „Kron. Rodzinna” 1886 nr 13 s. 415–16; „Kron. Wiad. Krajowych i Zagran.” 1856 nr 86 s. 1; „Kur. Poranny” 1883 nr 183 s. 2–3; „Kur. Poranny Warsz.” 1885 nr 331 s. 4–5, nr 334 s. 4, nr 336 s. 3; „Kur. Warsz.” 1885 nr 330 s. 2–3, nr 331 s. 4, 1892 nr 289; „Lechita” 1907 nr 5 s. 265–6 (fot.); „Muzeum” 1886 s. 164; „Nowa Reforma” 1885 nr 277; Pam. Warsz. Inst. Głuchoniemych i Ociemniałych” 1883/4 s. 99–117; „Przegl. Katol.” 1885 nr 50 s. 795; „Przegl. Pedagog.” 1885 nr 24 s. 803; „Tyg. Illustr.” 1885 nr 153 s. 795, 1912 nr 12 s. 245; „Tyg. Mód i Powieści” 1885 nr 49 s. 391; „Tyg. Powsz.” 1885 nr 49; „Wędrowiec” 1885 nr 51 s. 607– 8; – Arch. Urzędu Stanu Cywilnego W.-Śródmieście: Akta zgonów parafii Św. Aleksandra, 1885 t. 1 nr 757; B. Jag.: rkp. 5007, 6474 IV, 6525 IV, 7827 IV, 7833 IV; B. Ossol.: rkp. 12156/2; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 15.
Stanisław Konarski