Pasek Jan z Gosławic h. Doliwa (zm. 1651/2), horodniczy smoleński, dyplomata. Rodzina P-ka pochodziła z Gosławic w woj. łęczyckim. P. był zapewne synem Mikołaja, Stanisława lub Jakuba, właścicieli Gosławic w r. 1576, potomkiem Paszka z Gosławic (zob.), a stryjem pamiętnikarza Jana Chryzostoma (zob.). W czasie wojny inflanckiej służył w chorągwi Jana Karola Chodkiewicza. Wziął następnie udział, pod wodzą Aleksandra Korwina Gosiewskiego, w walkach z Moskwą i w r. 1616 przebywał z nim w obozie w Twierdilicach między Smoleńskiem i Dorohobużem, a w l. 1617 i 1619 walczył w czasie wyprawy królewicza Władysława na Moskwę pod Dorohobużem, Możajskiem i pod samą Moskwą. W szturmie na nią otrzymał «szkodliwy postrzał». Pełnił wówczas obowiązki sędziego wojskowego. Dzięki protekcji A. Gosiewskiego został dworzaninem (skarbowym?) królewskim. Należał do grupy delegatów polskich, którzy 10 VI 1619 przeprowadzili wymianę jeńców moskiewskich (z metropolitą Filaretem Romanowym na czele) na jeńców polskich, należących niegdyś do załogi Kremla. W r. 1621 walczył pod Chocimiem z Turkami. A. Gosiewski po nominacji 25 VI 1625 na wojewodę smoleńskiego oddał P-kowi urząd sędziego grodzkiego smoleńskiego; z tym tytułem wystąpił P. już 30 IV 1625. Urząd ten sprawował zapewne do śmierci swego mocodawcy, tj. do r. 1639, gdyż nowy woj. smoleński Krzysztof Gosiewski wyznaczył na sędziego grodzkiego smoleńskiego Jana Papłońskiego. Jako sędzia grodzki smoleński w l. 1625–39 P. był, wg pamiętników swego bratanka Jana Chryzostoma, wielokrotnie przystawem posłów moskiewskich i komisarzem polskim, zapewne w spornych sprawach granicznych, i z tej racji bywał często w samej stolicy Moskwie. Od króla Zygmunta III otrzymał 16 II 1624, za wymienione w przywileju zasługi wojskowe, przywilej na 300 włók ziemi w woj. smoleńskim, nadających się do uprawy i założenia osady, a następnie uzyskał je 11 X 1628 na podstawie pisemnego polecenia A. Gosiewskiego od mierniczego tego województwa Adama Zaręby. Do posiadłości jego weszły 22 ziemie puste i uroczyska w stanie (włości) maksymowskim i iwankowskim. Na czele wykazu mierniczy wymienił Iwonino – odtąd główną posiadłość P-ka, Starosiele, Tysowo, Bereskino i Krasny Chołm (Krasino). Dn. 30 IV 1625 otrzymał, wspólnie z żoną Prudencją Wołowiczówną, dodatkowo 16 włók ziemi pustej w stanie dołgomoskim pow. dorohobuskiego (Biały Ruczaj lub Białorucz, Oticzna, Masalichino i Szerkowo). Potwierdził mu to nadanie królewicz Władysław IV dn. 4 XII 1626 w Toruniu i następnie jako król w lipcu 1634 zatwierdził go ponadto w posiadaniu placu w Smoleńsku za murem i okrągłą basztą narożną (idąc od Bramy Piatnickiej).
Dn. 27 VII 1634 otrzymał P. po Melchiorze Gudziejewskim urząd ziemski dożywotni horodniczego smoleńskiego i odtąd zajmował się także konserwacją murów miejskich i stanem arsenału twierdzy smoleńskiej. Dn. 14 VI 1640 napisał, będąc w Smoleńsku, list do hetmana Krzysztofa Radziwiłła w sprawie naprawy murów i pokrycia baszt smoleńskich, donosząc mu o swych listach w tej sprawie do króla. P. alarmował Radziwiłła, stwierdzając zły stan artylerii, brak ręcznej strzelby i psucie się prochów i prosił zarazem o interwencję u podskarbiego, aby przysłał pieniądze na naprawy. P. podpisał 25 VI 1648 laudum województwa smoleńskiego. Opłacił w r. 1650 ze swych majątków, do których poza wyżej wymienionymi należało również Dziedowo w trakcie dorohobuskim, podatek z 96 dymów osiadłych, 2 młynów, 1 karczmy i od 15 chłopów żyjących w słobodach. Zrobił więc znaczną karierę majątkową. Zmarł w r. 1651 lub 1652, gdyż w t. r. następcą jego na urzędzie horodniczego został sługa Bogusława Radziwiłła Trojan Sułowski, dotąd podczaszy grodzieński. W imieniu wdowy po P-ku «horodniczyny smoleńskiej», zapewne tejże Prudencji Wołowiczówny, stanął na popisie w czerwcu 1654 jej syn «samoczwart z majętności Iwonina, Białorucza, Dziatowa i inszych czterech».
Dwaj synowie P-ka: Piotr Kazimierz i Jan Karol, podpisali w r. 1648 w gronie szlachty smoleńskiej elekcję króla Jana Kazimierza. Piotr Kazimierz po zajęciu Smoleńszczyzny przez Rosjan przyjął poddaństwo carskie i prawosławie z nowym imieniem Daniel, dając początek rosyjskiej rodzinie Passek. Drugi syn P-ka Jan Karol opuścił zdobyty Smoleńsk w marcu 1655 i służył następnie jako towarzysz w chorągwi kozackiej Jerzego Karola Hlebowicza, w l. 1661–3 był pisarzem (wg pamiętnikarza Paska «kanclerzem») w kancelarii konfederacji wojska litewskiego, a w r. 1664 należał do wojskowej eskorty komisarzy polskich prowadzących rokowania z komisarzami rosyjskimi. W r. 1678 należał do orszaku Kazimierza Jana Sapiehy, woj. połockiego, jednego z posłów Rzpltej do Moskwy, i nosił tytuł horodniczego: w r. 1674 orszańskiego jako elektor króla Jana III, a w r. 1678 połockiego; w r. 1689 był podsędkiem smoleńskim i deputatem na Trybunał W. Ks. Lit.
Uruski, XII 226; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 477; – Burdzejka A., Prykaz Vjalikogo Knjastva Litouskaga, „Zapiski addzjalenija gumanitarnych navuk” (Belaruskaj Akademii Navuk), T. 8: 1929 s. 548; Darowski A., Szkice historyczne, S. II, Pet. 1895 s. 394; toż, S. III, Pet. 1897 s. 156–64; Kraushar A., Stryj Jmci Pana Paska, „Ateneum” T. 1: 1896, przedruk w: tenże, Obrazy i wizerunki historyczne, W. 1906 s. 311–14 (nazwał stryjem pamiętnikarza jego stryjecznego brata, również Jana); Wiśniewski J., Gosławice Jana Chryzostoma Paska, „Pam. Liter.” R. 62: 1971 z. 3 s. 165–75; – Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, XIV 24 36; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1: 1656–1664, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; Pasek J., Pamiętniki, Wyd. W. Czapliński, Wr. 1979; Perepiska mežu Rossieju i Polšeju v gosudarstvovanie carja Michaiła Fedoroviča, Wyd. N. N. Bantyš Kamienskij, w: Čtenja v Imperatorskom Obščestve Istorii i Drevnosti Rossijskich, Moskva 1862 IV 33 Tanner B., Opisanie putešestvija polskogo posolstva w Moskvu 1678 g., Przekład z komentarzami I. Iwakina, tamże, Moskwa 1891 IV 100, 194–200; Vitebskaja Starina, Wyd. A. Sapunow, Vitebsk 1887 IV nr 95 s. 378; Vol. leg., III 600, IV 227, V 302–3; Zbiór pamiętników… o dawnej Polszcze, Wyd. J. U. Niemcewicz, Puławy 1830 V 338–44; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II teka 8 nr 1098, Dz. V teka 256 nr 11346; B. Czart., Teka Naruszewicza 142 k. 78v.; – B. Jag.: rkp. 906 k. 167v.; Centr. Gosud. Archiv Drevnych Aktov w Moskwie: Fond 389. Litovskaja Metrika, Ks. Zapisów t. 101 k. 77v.–79v., 288v.–289v., t. 108 k. 227–228, 235v.–236v., Fond 145. Prikaz kniažestva smolenskogo nr 1 k. 5.
Tadeusz Wasilewski