Pękalski Jan h. Odrowąż (1595 – ok. 1677), zarządca dóbr Radziwiłłów, pamiętnikarz, działacz kalwiński. Pisał się i pochodził z Malusz w pow. lelowskim woj. krakowskiego. P., zapisany 26 II 1603, wraz ze starszym bratem Stefanem, do dziewiątej klasy Gimnazjum Toruńskiego, naukę tam wkrótce przerwał, gdyż – wg własnych wspomnień – kształcił się ok. r. 1609 w szkole kalwińskiej w Szczekocinach, wspólnie z Pawłem z Żarnowca, późniejszym ministrem kalwińskim. Następnie ojciec zapisał go – także z bratem Stefanem – do gimnazjum w Brzegu na Śląsku na naukę niemieckiego i rachunków. Na służbę do podczaszego lit. Janusza Radziwiłła wstąpił 1 IV 1613 i rychło objął funkcję sekretarza, piszącego nawet poufne listy. W początkach 1617 r. został podskarbim, zawiadującym podręczną szkatułą księcia. Podczas jego choroby złożył zawartość dwóch «wozów skarbnych» w ratuszu w Toruniu, a następnie przekazał je wdowie Elżbiecie Zofii Radziwiłłowej, u której z kolei objął służbę po śmierci księcia Janusza (1620). Administrował z ramienia księżny jej dobrami po mężu: Starąwsią, Sielcem, który odebrał na jej imię w styczniu 1626, Żupranami, Waką i dworem w Wilnie. Mieszkał stale w Żupranach w woj. wileńskim, lecz co roku odwiedzał księżnę i jej dzieci w Lichtenbergu we Frankonii. Po ślubie księżny z księciem sasko-lauenburskim Juliuszem Henrykiem (27 II 1628) odmówił wykonywania jego poleceń, gdyż do niego «nigdy nie przystawał i ręki mu nie dawał», i wstąpił, najpóźniej w r. 1630, na służbę do Krzysztofa Radziwiłła, hetmana w. lit. Dn. 30 VIII 1632 przybył P. do Gdańska po materiały wojenne i broń dla Krzysztofa Radziwiłła na jego wyprawę smoleńską. Towarzyszył mu w listopadzie i grudniu t. r. w czasie elekcji i sejmu w Warszawie.
W r. 1635 P. objął «urząd», czyli administrację dóbr Orla na Podlasiu, lecz już w r. 1637 został przez K. Radziwiłła przeniesiony do Birż i jako ich starosta zarządzał dobrami i kierował budową fortyfikacji bastionowych wokół zamku w Birżach. Projektodawcą był Adam Freytag, nad realizacją czuwali także inżynier królewski z Malborka Grzegorz Pirk, inżynier radziwilłowski z Mohylowa Kreliusz Retenburg oraz budowniczy z Prus Królewskich Amandus Jost. Wszyscy oni jednak z rzadka zjawiali się w Birżach i praktycznie budowę prowadził sam P. Projektował nawet samodzielnie niektóre elementy budowy, np. most, wzorowany na obiektach widzianych w Niemczech. W l. 1637–8 nadzorował P. prace przy inwentaryzacji cekhauzu birżańskiego. Przeprowadził również inwentaryzację dóbr, zajmował się budową cegielni, rozbudową huty (marzec 1640) i kuźni – inwestycji niezbędnych przy budowie twierdzy, a także sprowadzał do miasteczka Birż rzemieślników. Kierował nadto pracami malarzy nad ozdabianiem wizerunkami i scenami z historii «Domu Radziwiłłów» sufitów i ścian pokojów pałacu położonego w obrębie zamku. W nagrodę za te trudy uzyskał w r. 1640 zezwolenie na wykup folwarku Zawołki pod Kopylem, który został odtąd główną jego siedzibą. Dn. 22 III 1641 wziął od Bogusława Radziwiłła w zastaw folwark Jurkowicze z wioską Sorocze w księstwie słuckim, którego zrzekł się dopiero 12 VII 1652, aby 7 IV 1654 uzyskać w zamian położony bliżej Zawołek folwark Niskowicze pod zastaw 6 000 zł. Obie te posiadłości obejmowały, nawet po zniszczeniach wojennych, 90 dymów (gospodarstw chłopskich). Wg własnego stwierdzenia służył P. po śmierci Krzysztofa Radziwiłła jego synowi Januszowi dwa lata, a więc do ok. r. 1643.
Do Bogusława Radziwiłła na służbę przeszedł P. najpóźniej w r. 1645 i został starostą w Starejwsi i Węgrowie. Otrzymywał od niego 600 zł rocznej pensji, a ponadto uzyskał ok. r. 1654 nowy zastaw za 3 600 zł: folwark Biebiechowo, należący do dóbr kopyskich w pow. orszańskim woj. witebskiego. Towarzyszył Bogusławowi Radziwiłłowi w jego ostatniej podróży do Holandii i Francji, był przy nim w drodze z Holandii do Kliwii w Rzeszy Niemieckiej w r. 1648. Po powrocie do kraju Bogusław Radziwiłł zatrzymał go na urzędzie starosty w Starejwsi. P. dozorował prace nad budowaną tam główną rezydencją księcia. W czasie «potopu», gdy oddziały konfederatów litewskich, podporządkowane Pawłowi Sapieże, zagroziły Starejwsi, P. pośpiesznie otoczył pałac starowiejski ziemnymi umocnieniami bastionowymi. Przy pomocy załogi zamkowej w poł. kwietnia 1656 P. obronił Starąwieś przed oddziałem wojska litewskiego. Złożył jednak zapewnienie o uznaniu za swego króla Jana Kazimierza. Jako zwolennika porozumienia z Janem Kazimierzem na przełomie 1656/7 r. wysłał go Bogusław Radziwiłł do króla do Gdańska z prośbą o pisemną amnestię. Odtąd w l. 1656 i 1657 udzielał P. w Starejwsi schronienia okolicznej szlachcie i mieszczanom. Wdzięcznie wspominała mu to szlachta 26 VI 1658 na sejmiku liwskim.
Jesienią 1658 wysłał Bogusław Radziwiłł P-ego na Białoruś do swych dóbr słuckich i kopylskich w charakterze komisarza. Na stałe przeniósł się do Słucczyzny jesienią 1660 i osiadł w Zawołkach, obejmując jednocześnie w zarząd jako starosta duże dobra Kojdanów w woj. mińskim. W czasie częstej nieobecności gubernatora księstw słuckiego i kopylskiego Hieronima Kłokockiego zarządzał nimi jako komisarz księcia Bogusława Radziwiłła, tytułowany «przełożonym w Słucku». W r. 1665 wspierał wojskiem słuckim walczące z Kozakami oddziały litewskie, a na przełomie 1668 i 1669 r. odpierał najście na księstwo słuckie Kozaków Andrzeja Muraszki. W sierpniu 1669, po śmierci Stanisława Świnarskiego, wziął Świdzicze (pod Słuckiem) w zastaw od Bogusława Radziwiłła. Po śmierci Bogusława Radziwiłła, będąc nadal głównym zarządcą Słucka, odmówił 17 I 1670 poddania twierdzy Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi. Wkrótce został P. przez nową administrację dóbr radziwiłłowskich, ze Stanisławem Niezabitowskim na czele, odsunięty od zarządu dobrami słuckimi, chociaż tytuł komisarza księżniczki Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny nosił aż do śmierci. Dn. 2 VI 1671 skarżył się, że odebrano mu administrację dóbr kojdanowskich. Prowadził spory z nową administracją księstw słuckiego i kopylskiego o swe pretensje finansowe i długi, składał memoriały w tej sprawie księciu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, a 23 XII 1672 gościł go w swych Zawołkach. W 2. poł. 1672 r. przekazał P. Zawołki synowi Tobiaszowi, a sam osiadł w Świdziczach.
W działalności na rzecz kalwinizmu także realizował P. zlecenia Radziwiłłów. W styczniu 1629, wykonując postanowienia testamentu Janusza Radziwiłła, wyszukał miejsce i podjął budowę nowego zboru kalwińskiego, zlokalizowanego między Starąwsią i Węgrowem. Budową tą zajmował się jeszcze w kwietniu 1632, ok. zaś r. 1640 dozorował prace wykończeniowe przy zborze w Świadości koło Birż, w r. 1669 zajmował się restauracją zboru w Słucku oraz murowanego domu dla słuckiego kaznodziei. Brał P. udział w synodzie «Jednoty» litewskiej w Wilnie w r. 1637 i pełnił na nim obowiązki pisarza świeckiego. Na synodzie w Wilnie w r. 1645 podpisał instrukcję dla delegatów na «colloquium charitativum» w Toruniu. Był na synodzie wileńskim w r. 1667, a w r. 1671 – także na synodzie wileńskim – zobowiązał się do sfinansowania druku przygotowanego przez Pawła Demitrowicza „Wyznania wiary ewangelickiej”.
P. był kronikarzem, historykiem radziwiłłowskim i pamiętnikarzem. Już w latach dwudziestych opracował Genealogię Książąt Radziwiłłów oraz opisał działalność księcia Janusza Radziwiłła jako rokoszanina i dobrowolnego wychodźcy politycznego. Prowadził jednocześnie księgę lub księgi, w których notował wydarzenia w Europie i w Polsce, interesujące różnowierców, oraz oddzielnie wydarzenia z dziejów Radziwiłłów. Zamieścił w nich wywody genealogiczne Wazów i Radziwiłłów i wiele listów, memoriałów itp. materiałów, związanych ze swą służbą. Do nich odwoływał się 24 VIII 1665 Bogusław Radziwiłł, prosząc go o wynotowanie wszystkich pism i ordynansów, kierowanych przez siebie do P-ego, a nawet podanie dat urodzin swoich i swoich sióstr. Materiały wpisywane do swych ksiąg P. wzbogacał wspomnieniami osobistymi. Księgi oryginalne P-ego zaginęły, zachowały się jednak dwie księgi kopii, wykonanych w początku XVIII w., zatytułowane Memorabilia (AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II księgi 63 i 64). P. zmarł w Świdziczach pod Słuckiem zapewne w r. 1677 (po 16 IX 1676).
P. był żonaty dwukrotnie: pierwszą jego żoną (ślub w r. 1622), była Eufemia von Thermo (zm. ok. 1652), zapewne dwórka Elżbiety Zofii Radziwilłowej, drugą – od ok. r. 1653 – Marianna Brzostowska (zm. 1696), która poślubiła po jego śmierci szlachcica mińskiego Mężyka. Z pierwszego małżeństwa miał P. dwóch synów: nie znanego nam z imienia, poległego w r. 1653 pod Batohem, i Tobiasza, oraz córkę Zofię, małżonkę sług radziwiłłowskich wyznania kalwińskiego: Henryka Estki, a następnie od 27 XII 1659 Samuela Golejowskiego (zm. 1668), i od 11 IV 1668 Kazimierza Tołkacza. Z drugą żoną miał P. syna Jana (1654 – po 1688), którego ojcem chrzestnym był Bogusław Radziwiłł, a który od r. 1672 pozostawał w służbie księżniczki Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny w Królewcu, i, być może, Stefana (zm. 22 IV 1735).
Tobiasz (ok. 1638 – 18 IX 1700 w Łunnej), uczeń Gimnazjum Toruńskiego, następnie porucznik wojska litewskiego i agent Bogusława Radziwiłła, prowadzący w wojsku działalność na jego rzecz, wymierzoną przeciwko Wincentemu Gosiewskiemu; był potem starostą radziwiłłowskich dóbr Kiejdany, sędzią grodzkim wileńskim z ramienia Jerzego Karola Hlebowicza jako wojewody, sekretarzem królewskim, łowczym wileńskim od ok. r. 1673, długoletnim starostą dóbr Zabłudów.
Uruski, XIII 298; Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1938 s. 87, 235–6; Katalog zabytków sztuki w Pol., X z. 26; – Ciechanowiecki A., Z dziejów budowy zamku w Birżach, „Kwart. Archit. i Urban.” T. 4: 1959 z. 1–2 s. 47, 57; Jučas M., Kai kurie Birzu, pilies ir senamiescio istorijos metmenys, w: Architekturos Paminklai, Vilnius 1972 II 28–45; Pawlak M., Młodzież polska w gimnazjum toruńskim w latach 1600–1817, „Zap. Hist.” T. 46: 1971 z. 4 s. 48 i przyp. 68, s. 63 i przyp. 261; Pinkus S., Birzu pilis, w: Lietuvos pilys, Vilnius 1971 s. 245–76; Tyszkiewicz E., Birże, Pet. 1869 s. 46, 58; Wasilewski T., Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979; – Spis synodów i sesji prowincjonalnych Jednoty Litewskiej 1611–1913, Wil. 1913 s. 2, 4–6; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V teki 163, 14 nr 11557, obwoluty I–VII, Nr 11560, Dz. VI s. 225–226, Dz. XXIII teka 27 plik 7 (Akta Kopysi), teka 148 (Akta Jurkowicz), Dz. XXV nr 1767 s. 40, Dz. XXVII nr VIII księga 7, BOZ, rkp 803 s. 327a; Akad. Nauk Lit. SSR w Wil.: ERS 1136 s. 171, 282, 332; B. Narod.: BOZ, rkp 911 (pod 6 XII 1696 i 18 IX 1700).
Tadeusz Wasilewski