Strakowski (Strackowitz, Strakoffsky, Strakwitz) Jan (Hans) (ok. 1567–1642), murarz, budowniczy i fortyfikator gdański.

Wg Jerzego Stankiewicza rodzina S-ego była pochodzenia chłopskiego i najprawdopodobniej wywodziła się ze Śląska.

Wzmiankowany przez B. Ranischa przy okazji prowadzonej w r. 1588 naprawy murów kościoła św. Jana jako jeden z mistrzów murarskich, zdał S. egzamin mistrzowski dopiero 3 V 1592; został wtedy mistrzem w gdańskim cechu murarzy i kamieniarzy. Prowadził następnie prace w ramach miejskich służb budowlanych. Stankiewicz uważał, że mógł być czynny przy budowie Ratusza Starego Miasta, wznoszonego w l. 1588–95 pod kierunkiem flamandzkiego architekta A. van Obberghena. Na przełomie l. 1592/3 budował S. wraz z cieślą Joachimem miejski magazyn narzędzi (m.in. przeciwpożarowych) przy Bramie Rybackiej. W l. 1593–4 uczestniczył (pod kierunkiem van Obberghena) w przebudowie gotyckiego przedbramia Langgasse (ul. Długiej) na Wieżę Więzienną i Katownię; przy tym kompleksie prawdopodobnie pracował także później. W r. 1594 został zatrudniony jako murarz miejski (Stadtmaurer). Jego pierwszą samodzielną pracą była rozbudowa w l. 1595–6 starej farbiarni na terenie Zamczyska (miejsca po zburzonym w r. 1454 zamku krzyżackim); być może wzniósł też drugi budynek podobnego rodzaju. W tym okresie działał we władzach cechu; w l. 1595, 1596, 1599 i 1600 był starszym cechu. Od l. dziewięćdziesiątych do pierwszych lat XVII w. najintensywniej współpracował z van Obberghenem w prowadzonych na szeroką skalę pracach fortyfikacyjnych przy budowie tzw. fortu carré twierdzy w Wisłoujściu (czworobocznego bastionowego fortu typu nowowłoskiego). Uczestniczył też w pracach murarskich przy modernizacji i rozbudowie południowego odcinka ciągu zachodniego bastionowych fortyfikacji miejskich Gdańska, gdzie obok powstałego w l. siedemdziesiątych XVI w. starowłoskiego Bastionu Karowego zbudowano w l. 1593–1608 kolejny bastion starowłoski, zwany później Bastionem Wijbego, położony między nim a Bastionem Karowym niewielki Bastion Kot (tzw. piatta forma) oraz w południowo-zachodnim narożniku bastionowych obwarowań Gdańska już nowowłoski Bastion św. Gertrudy. Możliwe, że S. był kierownikiem prac murarskich w pierwszej fazie powstawania Wielkiej Zbrojowni, jednak nie dokumentują tego zachowane rachunki budowy. A. Baretzky zakwestionował natomiast jego znaczący udział w budowie i wystroju tego obiektu (1600–12). W l. 1602–4 pracował S. przy odbudowie spalonego klasztoru Brygidek. Przed r. 1606 budował siedzibę kaszt. brzeskiego kujawskiego Bartłomieja Tylickiego w Tyliczu. Przed zakończeniem budowy runęły mury i S. został oskarżony o spowodowanie katastrofy. Niewykluczone, że szukał wówczas protekcji króla Zygmunta III, który zajął przychylne wobec niego stanowisko. Do rozprawy przed Ławą Gdańska nie doszło, gdyż nie stawił się przedstawiciel Tylickiego (lipiec 1606). Przyjmuje się, że S. mógł kierować budową jednej z najwspanialszych gdańskich kamienic tej epoki, ukończonej w r. 1609 tzw. Złotej Kamienicy; należała ona do wybitnego gdańskiego mieszczanina i mecenasa sztuki Jana Speymanna, który obok burmistrza Bartłomieja Schachmana był protektorem S-ego. T.r. nabył S. okazałą posesję narożną przy Heilige-Geistgasse 83 (ul. Świętego Ducha); był jej właścicielem do r. 1626. W tym okresie gdańska rada miasta uznała prawdopodobnie, że przy rozbudowie miejskich fortyfikacji S. mógłby zastąpić zmarłego w r. 1611 van Obberghena. Na polecenie rady wiele razy wyjeżdżał do Niemiec i Niderlandów dla zapoznania się z najnowszymi osiągnięciami sztuki fortyfikacyjnej (wg H. Sikorskiej już w r. 1609, wg G. Cuny’ego podróże trwały osiem lat i zakończyły się w r. 1619, wg J. Habeli zaczęły się po r. 1614). W l. 1612–14 kierował S. pracami technicznymi przy budowie zaprojektowanej przez Abrahama van den Blocka kamiennej Bramy Złotej. W r. 1614 wybudował dwuprzęsłowy most na kanale Raduni przed Bramą Wyżynną, a w l. 1616–19 nowe stajnie i wozownie na terenie gospodarstwa miejskiego (Stadthof), zlokalizowanego w międzymurzu w okolicach zachodniego krańca Hundegasse (ul. Ogarnej). Na suplikę S-ego rada przyznała mu w r. 1618 prawo używania tytułu budowniczego (Baumeister), lecz prawdopodobnie tytuł ten nie był związany z funkcją urzędową; funkcji budowniczego miejskiego (Stadtbaumeister) S. zapewne wcale nie sprawował. Być może prowadził w r. 1619 wraz z Jakobem van den Blockiem prace nad unowocześnieniem wielkiego młyna zbożowego w Pruszczu.

Gdy w r. 1619 rada zaprosiła dwóch holenderskich specjalistów do zaprojektowania śluzy na Motławie, niezbędnej dla uregulowania stosunków wodnych przed planowaną rozbudową obwarowań bastionowych od południa, wschodu i północy, urażony tym S. sporządził latem t.r. własny projekt i model śluzy. Nie został on jednak zaakceptowany i dopiero po przedłożeniu radzie supliki S-ego (rozpatrywanej 4 IX 1620), wykazującej błędy Holendrów, powierzono mu nadzór nad budową Śluzy Kamiennej, ukończonej w r. 1623. W r. 1619 został S. dopuszczony do konkursu na projekt staroholenderskich fortyfikacji bastionowych wokół miasta, zawierający również urbanistyczne rozplanowanie obszarów (Dolne Miasto, Długie Ogrody), które w następstwie rozbudowy fortyfikacji miały być włączone do Gdańska. Projekt S-ego przewidywał jednak mniejszą liczbę bastionów oraz objęcie osłoną fortyfikacji mniejszego obszaru (m.in. bez Długich Ogrodów). Rada, m.in. pod wpływem mieszkańców Długich Ogrodów, wybrała w r. 1621 projekt Korneliusa van den Boscha, uznając go za lepszy pod względem militarnym i urbanistycznym. Dn. 16 IX 1623 kupił S. dom przy Jopengasse 68 (ul. Piwnej). W nowo budowanym pierścieniu fortyfikacji bastionowych wg projektu S-ego i pod jego kierunkiem powstała w r. 1626 prowadząca na południe Brama Nizinna, a w r. 1628 prowadząca na wschód Brama Żuławska. Podobieństwa stylistyczne wskazują, że S. był także autorem ukończonej w r. 1635, prowadzącej na północ Bramy św. Jakuba. T.r. przeszedł w stan spoczynku.

S. był wybitnym fachowcem, wykonywał jednak przede wszystkim cudze projekty, trudno więc go uznać (jak czyni to Stankiewicz) za architekta. Większą samodzielność wykazywał w zakresie projektowania dużych założeń fortyfikacyjnych. Był raczej typem przedsiębiorcy budowlanego; dysponował (wg Sikorskiej) zespołem nawet kilkudziesięciu czeladników. Działał prawie wyłącznie w Gdańsku; mało prawdopodobne są informacje o jego uczestnictwie ok. r. 1620 w przebudowie Domu Czarnogłowych w Rydze, czy w budowie przez niego w l. 1614–22 fortec duńskich i północnoniemieckich. Odrzucenie w Gdańsku jego większych projektów fortyfikacyjnych sprawiło, że mimo poparcia przedstawicieli miejskiej elity, czuł się niedoceniony. W kierowanych do rady suplikach z l. 1617, 1620 i 1635 uskarżał się na faworyzowanie droższych i nieznających lokalnych realiów obcych specjalistów. Powołując się na swoje zasługi, domagał się wyższych zarobków lub lepszej emerytury. Stankiewicz przypuszczał, że S. uzyskał szlachectwo; miałby o tym świadczyć sposób zapisywania nazwiska jego syna, Jerzego, jako «Nobilis [...] dominus Georgius de Strackwitz»; hipoteza ta jest jednak wątpliwa. S. zmarł w marcu 1642.

S. był dwukrotnie żonaty. Ok. r. 1610 rozwiódł się przed sądem burmistrzowskim z pierwszą żoną Katarzyną (zm. w styczniu 1612), w zamian za rozwód zgodził się utrzymywać żonę do jej śmierci. Dn. 29 IV 1613 poślubił osiemnastoletnią Annę z Krügerów (zm. w lipcu 1649, pochowana w kościele Mariackim w Gdańsku). W pierwszym małżeństwie miał zapewne syna Izajasza, od r. 1618 ucznia gimnazjum gdańskiego, w l. dwudziestych studiującego sztukę fortyfikacyjną w Niderlandach (wg Stankiewicza brak wiadomości o jego dalszych losach może wskazywać, że nie wrócił do kraju, a nawet, że być może poległ podczas oblężenia Bredy w l. 1624–5). Z drugiego małżeństwa pozostawił synów: Jerzego (zob.) i Jana (1616–1640), ucznia gimnazjum gdańskiego.

Altpreuss. Biogr., II; Łoza, Architekci, s. 321; Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, XXXII; – Bartetzky A., Das Große Zeughaus in Danzig, Stuttgart 2000; Cuny G., Danzigs Kunst und Kultur im 16. und 17. Jahrhundert, Frankfurt am Main 1910 s. 50–7; Dybaś B., Fortece Rzeczypospolitej, Tor. 1998; Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w., Gd. 1997; Historia Gdańska, Gd. 1982 II; Hoburg K., Geschichte der Festungswerke Danzigs, Danzig 1852 s. 41–2, 48, 174; Keyser E., Baugeschichte der Stadt Danzig, Köln–Wien 1972; Muhl J., Geschichte der Dörfer auf der Danziger Höhe, Danzig 1938 s. 57; Ranisch B., Beschreibung aller Kirchengebäude der Stadt Danzig, Danzig 1695 s. 20; Sikorska H., Jan Speyman. Szkic z dziejów mecenatu gdańskiej sztuki XVI i XVII wieku, „Roczn. Gdań.” T. 27: 1968 s. 254, 274–5, 278; taż, Spichrz Królewski 1606–1698, Zesz. Nauk. Politechn. Gdań. 1970 nr 151, Architektura t. 10 s. 141–2; Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Danzig 1918 II; Stankiewicz J., Nadmorska twierdza w Wisłoujściu, „Kwart. Architektury i Urban.” T. 1: 1956 z. 2 s. 115–56; tenże, Strakowscy – fortyfikatorzy, architekci i budowniczowie gdańscy, Gd. 1955; tenże, System fortyfikacyjny Gdańska i okolicy w czasie wojny 1655–1660 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XX 73–121; – Księga wpisów uczniów gimnazjum gdańskiego 1580–1814, Oprac. Z. Nowak, P. Szafran, W.–P. 1974; – AP w Gd.: sygn. 300,1, nr 63 s. 2b, sygn. 300,12 nr 298 s. 67, 71, sygn. 300,59 nr 17 s. 103a, 110b, nr 18 s. 342b, 356a, nr 20 s. 227b, sygn. 300, MP nr 627, 300,R/Uu nr 10a s. 35, 37, 39, 47–52, 85–92, 97–100, 105.

Bogusław Dybaś