Strożecki (Stróżecki) Jan, pseud.: Gałecki, Gromadzki, Marcin, Miłaszewski, Stefan, Stefan Gromada, Stróżyński Jerzy, Wysocki, Zagozda J., Zagozda T. (1869–1918), działacz socjalistyczny, redaktor.
Ur. 21 VI w Chmielniku (pow. stopnicki) w rodzinie ziemiańskiej, był wnukiem Jana Józefa, konfederata barskiego, synem Barbary ze Złotowskich i Feliksa, w l. trzydziestych XIX w. redaktora radykalnych, kolportowanych w rękopisie czasopism krakowskich: „Wesz”, „Rozmaitości” i „Zorza Wawelu”, w r. 1848 uczestnika Wiosny Ludów w Krakowie, w l. 1851–5 tamże komornika sądowego. S. był bratankiem Jana Karola Stróżeckiego, naczelnika żandarmerii w powstaniu krakowskim 1846 r.
W l. 1877–87 uczęszczał S. do gimnazjum w Kielcach, gdzie przyjaźnił się ze Stefanem Żeromskim oraz Janem Wacławem Machajskim, z którymi należał do tajnego kółka samokształceniowego. Od r. 1887 studiował na Wydz. Prawa Uniw. Warsz. gdzie z Leonem Falskim, Antonim Humnickim i Feliksem Perlem należał do socjalistycznego kółka dyskusyjnego (tzw. marksówki). W tym czasie był m.in. zatrudniony jako guwerner w domu inż. Michała Górskiego w Nałęczowie. Prawdopodobnie w r. 1889 został członkiem Polskiej Partii Socjalno-Rewolucyjnej (II Proletariat); współpracował w niej z Marcinem Kasprzakiem. Nie zgadzając się z taktyką terrorystyczną partii, opuścił ją 15 VIII 1891 i wraz z m.in. Edwardem Abramowskim, Kazimierzem Pietkiewiczem i Falskim założył Zjednoczenie Robotnicze, współpracujące ze Związkiem Robotników Polskich. Po ukończeniu studiów (dyplom otrzymał dopiero 12 XI t.r.) rozpoczął S. w lecie t.r. służbę w armii rosyjskiej jako jednoroczny ochotnik (od lata 1892 w 27. witebskim pp w Końskich, gub. radomska), którą ukończył w stopniu chorążego rezerwy. Wznowił działalność w Zjednoczeniu Robotniczym i jako jego reprezentant, wraz z Abramowskim i Stanisławem Wojciechowskim, uczestniczył w powołaniu Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) oraz PPS na zjeździe w Paryżu (17–23 XI 1892). Prawdopodobnie tam poznał Esterę Golde. W grudniu 1892 na polecenie ZZSP wyjechał do Berlina i wszedł do redakcji tygodnika „Gazeta Robotnicza”, legalnego organu socjalistów zaboru pruskiego, redagowanego m.in. przez Stanisława Przybyszewskiego. Wspólnie z Franciszkiem Morawskim przeciwstawiał się naciskom na redakcję ze strony finansującej pismo Socjaldemokratycznej Partii Niemiec oraz Stanisława Mendelsona, uważanego przez S-ego za nacjonalistę. W Berlinie zajmował się też drukiem ulotek PPS, które przemycał następnie do Król. Pol; sfinansował druk ulotki Przybyszewskiego „List otwarty do polskiego ludu roboczego napisany przez księdza Piotra Ściegiennego” (Berlin 1892). Od marca 1893 pozostawał w nieformalnym związku z Esterą Golde.
Po aresztowaniu, 23 VI 1893, przez rosyjską policję członków Robotniczej PPS (m.in. Falskiego) wrócił S. do Warszawy. Krytykował powstałą 30 VII t.r. Socjaldemokrację Król. Pol. za jej brak programu dotyczącego niepodległości Polski. W liście do Centralizacji ZZSP zażądał usunięcia ze Związku Mendelsona, bezprawnie posługującego się mandatem PPS na III Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Zurychu (6–12 VII). Po ustąpieniu Mendelsona (28 VIII) S. wraz z innymi członkami Zjednoczenia Robotniczego wszedł w październiku do PPS i m.in. z Józefem Piłsudskim i Wojciechowskim był odtąd członkiem jej Komitetu Robotniczego. Wspierał Piłsudskiego w uniezależnieniu PPS od ZZSP. Był zwolennikiem bezpośredniej agitacji wśród robotników i rozbudowywał partię w Król. Pol., zwłaszcza w gub. radomskiej i Zagłębiu Dąbrowskim. W lutym 1894 na II Zjeździe PPS, odbywającym się w jego warszawskim mieszkaniu przy ul. Niecałej 12, wybrano go do utworzonego wtedy Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR) tej partii. Wraz z Piłsudskim, Pietkiewiczem i Wojciechowskim został również redaktorem powołanego na zjeździe organu PPS „Robotnik”, którego pierwszy numer, drukowany w Lipniszkach (pow. oszmiański), ukazał się 14 VII t.r. W lutym opublikował artykuł Co nam dają kasy fabryczne? w jednodniówce „Robotnik”, wydanej w Londynie jako dodatek do czasopisma „Przedświt”. W Warszawie wydawał nielegalne broszury, m.in. Sprawa mularska (W. 1894) oraz odezwy i ulotki PPS, m.in. nawołujące do obchodów święta 1 Maja. Publikował artykuły w „Robotniku” oraz odpowiadał za kolportaż druków, przywożonych nielegalnie z zagranicy. Piłsudski i S. byli uważani po II Zjeździe PPS za główne postacie w kierownictwie partii. Wg Władysława Poboga-Malinowskiego, w ówczesnym CKR PPS «poza Piłsudskim i Strożeckim, jednostką niezwykle dzielną, energiczną i ruchliwą, nikt więcej nie nadawał się na tak odpowiedzialne stanowisko».
Nocą z 29 na 30 VIII 1894 został S. aresztowany i uwięziony w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej. Po zakończeniu śledztwa przeniesiono go do więzienia na warszawskim Pawiaku. Przed aresztowaniem, jak sam S. wspominał, był «kandydatem do posad sądowych w Sądzie Okręgowym», jednak więzienie, a później zesłanie przekreśliło jego drogę do wyuczonego zawodu prawnika. Dn. 14 X 1896 został administracyjnie skazany na osiem lat zesłania do Syberii Wschodniej i w grudniu t.r. przewieziony do moskiewskiego więzienia Butyrki. Dn. 30 IV 1897 wyruszył stąd etapem i 2 XII t.r. dotarł do miejsca zesłania, Średnio-Kołymska w Jakucji. Utrzymywał się tam z przewozu towarów na rzece Kołymie, stolarstwa i fotografii. Interesując się Jakutami, sporządził o nich notatki etnograficzne oraz słowniczek ich mowy. W l. 1901 i 1902 uczestniczył w wyprawach archeologicznych do Bieriezowki. Dn. 27 X 1904 został zwolniony z miejsca zesłania i w grudniu t.r. dotarł do Warszawy, gdzie 5–7 III 1905 uczestniczył w konspiracyjnym VII Zjeździe PPS; reprezentując lewicową frakcję «młodych», wszedł wówczas do Komitetu Zagranicznego PPS i na krótko do redakcji „Robotnika”. W marcu t.r. zamieszkał w Krakowie i wraz z Pietkiewiczem redagował tam tygodnik „Kurierek Zakordonowy i Zagraniczny”, a w czerwcu ostatni numer miesięcznika „Vestnik pol’skoj socialističeskoj partii”. Z powodu trwającej rewolucji w Król. Pol. w październiku 1905 wrócił S. do Warszawy. Ponownie redagował tam „Robotnika”, początkowo ze Stanisławem Posnerem, Feliksem Sachsem i Marcelim Handelsmanem (w jego mieszkaniu przy ul. Próżnej 8), a następnie do końca grudnia t.r. samodzielnie jako Miłaszewski w mieszkaniu Zenona Pietkiewicza przy ul. Wilczej 64. Od 5 do 19 XII wspólnie z Władysławem Hoffmanem wydawał legalny wówczas organ PPS „Kurier Codzienny”. Na VIII Zjeździe PPS w lutym 1906 we Lwowie, nadal reprezentując lewicową frakcję «młodych», atakował Piłsudskiego i kierowany przez niego Wydział Bojowy partii; ponownie wszedł wtedy do Komitetu Zagranicznego PPS.
W sierpniu 1906 wyjechał S. do Genewy, gdzie w listopadzie t.r. wziął ślub z Esterą Golde. Następnie wraz z żoną osiadł w Paryżu i z P. Szumowem prowadził tam zakład fotograficzny. Wydał wtedy serię pocztówkową, wykonanych przez siebie na zesłaniu fotografii pt. „Sibérie”. Wstąpił do francuskiej partii socjalistycznej (Section Française de l’Internationale Ouvrière). Po IX Zjeździe PPS (listopad t.r. w Wiedniu) wszedł do paryskiej sekcji PPS-Lewicy. Opowiadał się za zachowaniem w programie partii postulatu niepodległości Polski. W r. 1914 opublikował w związanym z PPS-Lewicą wileńskim dwutygodniku „Kuźnia” (nr 14, 15) artykuł Moje spotkanie z Ludwikiem Janowiczem. W Paryżu utrzymywał kontakty z socjalistyczną emigracją rosyjską, m.in. z W. I. Leninem. Należał do Ligi Praw Człowieka i Tow. Czerwonego Krzyża. Był współzałożycielem Uniw. Ludowego im. Adama Mickiewicza, gdzie m.in. wygłosił odczyt o Polakach na Syberii. Po wybuchu pierwszej wojny światowej popierał powstałe po konferencji w Zimmerwaldzie (5–8 IX 1915) Zjednoczenie Zimmerwaldzkie, ale dystansował się od dążącego do rewolucji międzynarodowej Lenina. Działał także w Polskim Komitecie Obywatelskim. Zginął 3 VIII 1918, ratując tonącego w rzece Ardèche (dopływ Rodanu) w miejscowości Privas, w której spędzał urlop z rodziną. Został pochowany na cmentarzu Pantin w Paryżu; rzeźbę nagrobną wykonał Xawery Dunikowski.
W małżeństwie z Esterą Golde (zob. Strożecka Estera) miał S. córkę Irenę, zamężną Corno (1907 – po 1975), ginekologa, oraz syna Jana (1911–1969), inżyniera-mechanika. Oboje zmarli w Paryżu.
Pośmiertnie opublikowano broszurę S-ego W kwestii wychodźstwa robotników polskich we Francji (W. 1920), jego listy do K. Pietkiewicza i Mariana Abramowicza („Dzieje Najnowsze” T. 1: 1947 z. 1, 2, oprac. J. Durko), Wspomnienia z l. 1887–1905 („Arch. Ruchu Robotn.” T. 4: 1977, oprac. J. Kancewicz i in.) oraz pracę Ogólnopolska Kasa Oporu. Przyczynek do historii ruchu zawodowego w Polsce (tamże T. 6: 1981, oprac. R. Stanisławska). W Arch. Akt Nowych w Warszawie znajdują się rękopisy jego Wspomnień (z okresu późniejszego) i korespondencja z żoną, a także mikrofilmy listów i dzienników, przekazane w r. 1959 przez córkę Irenę do archiwum KC PZPR.
S. był prototypem kilku postaci w twórczości Żeromskiego: Janka w opowiadaniach „Mogiła” (1894) i „Źródło” (1895) oraz Jana Waleckiego w powieści „Syzyfowe prace” (1897); został też wspomniany w „Puszczy jodłowej” (1925). List z zesłania Wacława Podborskiego w „Ludziach bezdomnych” (1900) jest być może transpozycją listu S-ego do K. Pietkiewicza.
Fot. w: AAN (kolekcja fot. b. Zakł. Hist. Partii KC PZPR), „Kron. Ruchu Rewol. w Polsce” R. 4: 1938 nr 2 s. 96; – Bibliogr. historii Pol. XIX w., III cz. 1; Dolidowska K., Halaba A., Wydawnictwa ruchu socjalistycznego w Polsce do 1918 roku. Katalog, W. 1976; Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 14, 30, 32, 67, 93; Materiały bibliograficzne do historii ruchu robotniczego XIX i XX w., Oprac. J. Kaczanowska, W. Trzcińska, Ł. 1957 I–II; PSB (Mendelson Stanisław); Skrzypek J., Bibliografia pamiętników polskich do 1964 r., Wr. 1976; – Chwalba A., Sacrum i rewolucja, Kr. 1992; Dąbrowski J., Uczniowskie kółka tajne w Radomiu w latach 1889–1904, w: Jednodniówka zjazdu koleżeńskiego Radomiaków, Radom 1923 s. 50; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, W. 1976; Kancewicz J., Estera i Jan Stróżeccy, „Roczn. Warsz.” T. 9: 1969 s. 192–231; tenże, Polska Partia Socjalistyczna w latach 1892–1896, W. 1984; Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Kazarin P. L., Olekninskaja političeskaja ssylka 1826–1917 gg., Jakutsk 1996; Kądziela J., Młodość Stefana Żeromskiego, W. 1976; Kmiecik Z., Prasa polska w rewolucji 1905–1907, W. 1980; Księga Gimnazjum Kieleckiego, Kielce 1926; Księga pamiątkowa Kielczan 1856–1904, W. 1928 s. 264; Markiewicz H., O Prusie i Żeromskim, Kr. 1995; Myśliński J., „Kurier Codzienny” – pierwszy dziennik socjalistyczny w Warszawie w 1905 roku, „Dzieje Najnowsze” R. 13: 1981 z. 1–2 s. 230, 234, 239; tenże, Polska prasa socjalistyczna w okresie zaborów, W. 1982; Pietkiewicz K., O czasach pepeesowych i przedpepeesowych słów kilka, w: Księga pamiątkowa PPS, s. 33–5, 37–8; Pietkiewicz Z., Na pierwszej fali. Kilka momentów z życia Jana Strożeckiego, „Kron. Ruchu Rewol. w Polsce” T. 4: 1938 nr 2 s. 484–99; Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski 1867–1901, W. 1935–6 I–II; tenże, Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1963 I; Političeskaja ssylka i revolucjonnoe dviženie v Rossii, Red. L. M. Gorjuškin, Novosybirsk 1988; Prasa polska w latach 1864–1918, W. 1976; Stanisławska R., Dokumenty Estery Golde i Jana Strożeckich w Centralnym Archiwum KC PZPR, „Z pola walki” 1982 nr 12 s. 309–12; Stefan Żeromski. Kalendarium życia i twórczości, Oprac. S. Eile, S. Kasztelowicz, Kr. 1976; Śliwa M., Feliks Perl, W. 1988; Tomicki J., Polska Partia Socjalistyczna 1892–1948, W. 1983; Turowicz M., Prasa Galicji i Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772–1850, Kr. 1979 (dot. ojca S-ego, Feliksa); Tych F., PPS-Lewica w latach wojny 1914–1918, W. 1960; tenże, Związek Robotników Polskich 1889–1892. Anatomia wczesnej organizacji robotniczej, W. 1974; – Kelles-Krauz K., Listy, Wr. 1984 I–II; Kirkor-Kiedroniowa Z., Wspomnienia, Kr. 1986 I; Koszutski S., Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały. Wspomnienia z czasów gimnazjalnych i uniwersyteckich, W. 1928; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III; Limanowski B., Pamiętnik, 1907–1919, W. 1961; Mortkowicz-Olczakowa H., O Stefanie Żeromskim. Ze wspomnień i dokumentów, W. 1964; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1851–5 (dot. ojca S-ego, Feliksa); Żeromski S., Dzienniki, W. 1953–6 I–III; – AAN: sygn. 301/I–1, 301/III 1–8 (kolekcja Stróżeckich), sygn. 1690 (fot. S-ego wykonane na zesłaniu na Syberii), sygn. 2255, 5031, sygn. 305/IV t. 12, 15, 36, sygn. 305/VII t. 21–6, 36 (zespół PPS, koresp. Stróżeckich).
Feliks Tych