Strzembosz Jan, pseud. Wędrowiec (1820–1887), ziemianin, filantrop, działacz społeczny w Żytomierzu.
Ur. w Wołkowińcach (pow. latyczowski), był synem Wojciecha Jerzego i Katarzyny z Troynickich. Ojciec uczestniczył w powstaniu listopadowym i dostał się do niewoli rosyjskiej; skazany został na karę śmierci i konfiskatę majątku. Podobno dzięki staraniom żony, okupionych łapówką, która pochłonęła niemal cały majątek, umożliwiono mu ucieczkę do Włoch. Przy rodzinie Strzemboszów pozostał wówczas tylko dworek w Wołkowińcach, który w posagu wniosła matka S-ego.
S. uczył się w gimnazjum w Niemirowie. Po jego ukończeniu pracował kilkanaście lat jako urzędnik w Kamieńcu Podolskim. Przez całe życie zagrażała mu ślepota, miał też halucynacje i sny na jawie, a w r. 1841 popadł w letarg (wg relacji rodzinnych tylko przez przypadek nie został wówczas pochowany). W l. pięćdziesiątych zajmował się spirytyzmem. W r. 1856 poślubił Sewerynę z Wilczopolskich, która wniosła mu w wianie Oleksiniec Polny (pow. proskurowski). Po powrocie z podróży poślubnej, m.in. do Paryża i do Czech, małżonkowie zamieszkali w Oleksińcu, gdzie S. rozpoczął wznoszenie pałacu, mającego być repliką Pałacu Krasińskich w Warszawie; budowy jednak nie ukończył. Po pożarze jesienią 1861 dotychczasowej siedziby w Oleksińcu przeniósł się z rodziną w grudniu t.r. do majątku Chomotyńce (pow. latyczowski), który wydzierżawił od szwagra, Romana Borejki. W 2. poł. l. sześćdziesiątych odbył z żoną pielgrzymkę do Rzymu; oboje zostali tam przyjęci na prywatnej audiencji przez papieża Piusa IX.
W r. 1870 zamieszkał S. z rodziną w Żytomierzu, gdzie nabył dom przy ul. Berdyczowskiej 65. W Żytomierzu osiadł też Borejko, z którym S. rozwinął działalność charytatywną, zwłaszcza wśród młodzieży, m.in. założyli i utrzymywali bursę dla chłopców, w której uczono czytania i pisania oraz prostych zawodów. Później, dzięki ich funduszom przekształcono bursę w prywatne czteroklasowe progimnazjum. W r. 1872 utworzyli Żytomierskie Tow. Dobroczynności; S. został jego dożywotnim prezesem. Wg skrupulatnie prowadzonych rachunków, w l. 1870–8 wydał na cele publiczne ponad 128 tys. rb., dbając równocześnie o anonimowość swojej działalności filantropijnej. Kiedy w czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1878 r. władze rosyjskie przejęły fundusze Towarzystwa i przeznaczyły je na rosyjski teatr, S. wraz z innymi Polakami założył w Żytomierzu nowe Tow. Dobroczynności. S. był człowiekiem głęboko wierzącym; dał temu wyraz w wydanych własnym nakładem wspomnieniach Dwa światy widzialny i nadzmysłowy w życiorysie przez Wędrowca w dwóch tomach. Zgodnie z oryginałem dla pożytku wiernych… (W. 1884 I, II; nakład wynosił 100 egzemplarzy), które przeznaczył dla swoich przyjaciół. Interesował się polityką, historią Polski, sprawami publicznymi i prowadził na ten temat przez wiele lat notatki. Wg syna, Wacława, żytomierski dom Strzemboszów był «przytułkiem dla wszystkich nieszczęsnych, dla każdego rodzaju i sfery rozbitków politycznych i życiowych». S. zmarł 23 IX 1887 w Żytomierzu, został pochowany tamże w grobowcu rodzinnym.
W małżeństwie z Seweryną z Wilczopolskich (1840–1885), córką Floriana, miał S. siedmioro dzieci: Wacława Mariana, który ożenił się w r. 1889 z Marią Narcyzą Bylinianką i mieli potomstwo: Jana (1890–1939) (zob.), Oresta Aleksandra Józefa (1862 – 1916 lub 1919), Mariana Jana, Bronisławę (zm. w dzieciństwie), Janinę (1867–1884), Marię Bronisławę (1873–1967), żonę Witolda Świderskiego (zm. przed r. 1914), po tzw. repatriacji z ZSRR ok. r. 1945 zamieszkałą w Jarosławiu, oraz Apolinarego (1877–1944), żonatego z Heleną z Ambroziewiczów (zm. po r. 1963), dzierżawcę folwarku pod Husiatynem, po r. 1917 urzędnika kolejno w Izbie Skarbowej i Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie, zamordowanego przez Niemców w czasie powstania warszawskiego 1944 r. Marian Jan (1863–1935) był malarzem, po ukończeniu studiów w Monachium należał do grupy W. Kandinsky’ego «Der Blaue Reiter»; w małżeństwie z Heleną z Cieńskich, pianistką (uczennicą E. Griega), miał córkę Janinę (zm. 1991), tancerkę, która w r. 1923 należała do zespołu baletowego I. Duncan, następnie choreografa i pedagoga w Krakowie.
Spisywane przez wiele lat notatki S-ego złożyły się na rozprawę o polskiej państwowości i przyczynach jej upadku, które opracował syn Wacław, opatrując ją wstępem i wydając własnym nakładem (jako Wacław Jastrzębiec z Ol…) pt. Poglądy starego szlachcica na sprawy oraz nadzieje na XX stulecie (Kr. 1912). Z zamierzonych dwóch tomów, ukazał się ostatecznie tylko jeden, a dochód ze sprzedaży książki przekazano na rzecz kościoła Zmartwychwstańców w Krakowie.
Portrety S-a, jego syna Oresta oraz „Autoportret” syna, Mariana, w posiadaniu Adama Strzembosza w W.; – Cmentarz polski w Żytomierzu, W. 1999 (fot. S-a); Estreicher w. XIX, IV (Wędrowiec); Słown. Geogr. (Oleksiniec Polny); Słown. pseudonimów, IV; Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny, W. 2002 cz. 6 (Strzembosz Wacław); – Borek W., Urbański A., Strzembosz – portret rodzinny, Kr. 1995 s. 42, 45–69 (fot. S-ego i jego synów: Wacława, Mariana, Oresta, Apolinarego); Epsztein T., Z piórem i paletą. Zainteresowania intelektualne i artystyczne ziemiaństwa polskiego na Ukrainie w II połowie XIX w., W. 2005; – Spisok dvorjan, vnesennych v dvorjanskuju rodoslovnuju knigu podol’skoj guberni, Kamenec-Podol’sk 1897; – „Gaz. Narod.” R. 26: 1887 nr 264; – Nekrologi i wspomnienia dot. Janiny Strzembosz: „Dzien. Pol.” 1991 nr 298, 300, „Gaz. Wyborcza” 1992 nr 5.
Elżbieta Orman