INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu

Joachim Stegmann starszy  

 
 
Biogram został opublikowany w latach 2004-2005 w XLIII tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Stegmann Joachim starszy (1595–1633), matematyk, działacz ariański, rektor Akademii Rakowskiej.

Pochodził z Neuruppin koło Poczdamu w Brandenburgii. Miał braci: Wawrzyńca (zob.), Piotra, rektora szkoły, następnie ministra w Kisielinie na Wołyniu, oraz Krzysztofa (zm. 1646), autora m.in. traktatu „Metaphysica repurgata”, z którego tezami polemizował G. W. Leibniz w rękopiśmiennej rozprawce „Ad Christophori Stegmanni methaphysicam repurgatam” (wyd. 1975).

Bezpośrednio przed przybyciem do Rzpltej sprawował S. funkcję pastora luterańskiego w Fahrland w Marchii Brandenburskiej. Już wówczas interesował się matematyką, o czym świadczą opublikowane w Berlinie książki: Circinus Quadrentarius oder Beschreibung eines mathematischen Instruments… (1624) oraz Radius Mathematicus (1626), zawierające opisy konstruowanych przez S-a przyrządów matematycznych. Sympatyzował z doktryną ariańską, być może pod wpływem Marcina Ruara, który (wg F. S. Bocka) posyłał mu ariańskie książki. Antytrynitarskie poglądy ujawnił na początku r. 1626 w Spandau podczas dysputy z J. Bergiusem, H. Brunnemannem i P. Vehrem, w wyniku czego musiał opuścić zajmowane stanowisko; z powodu przekonań («veritatis causa») został zapewne uwięziony, a następnie wygnany z Brandenburgii. Skorzystał wówczas z propozycji Jonasza Szlichtynga i razem z nim przyjechał do Polski; zamieszkał w Gdańsku i objął stanowisko kaznodziei przy kościele ewangelicko-reformowanym św. Piotra. Nadal otwarcie dawał wyraz swym poglądom antytrynitarskim, co po kilku miesiącach spowodowało utratę tego urzędu. Na wieść o kłopotach S-a arianie zgromadzeni w r. 1626 na synodzie w Rakowie polecili Ruarowi, by prosił go o natychmiastowe przybycie do tego miasta; obiecywali też starać się o zwolnienie S-a w przypadku, gdyby zajmował on jeszcze jakieś stanowisko. Wobec obietnicy powierzenia mu kierownictwa szkoły rakowskiej pod koniec t.r. lub na początku r. 1627 opuścił S. Gdańsk i po krótkim pobycie u Ruara w Bobowicku przybył do Rakowa.

Na zlecenie synodu, prawdopodobnie w r. 1627, objął S. stanowisko rektora i profesora matematyki w Akad. Rakowskiej. Aktywnie uczestniczył w życiu Zboru Mniejszego: na synodzie w r. 1629 przedstawił napisany w języku niemieckim traktat o roli rozumu w rozważaniach religijnych (znany tylko z łacińskiego zapisu jako „De usu rationis in rebus sacris”); pracę tę zamierzano wydrukować po wprowadzeniu przez autora zaleconych przez synod poprawek, jednak pozostała ona w rękopisie i w późniejszym okresie zaginęła. Ten sam synod polecił S-owi przygotowanie odpowiedzi (Refutatio Refutationis Catecheseos) na zarzuty F. Baldwina, skierowane przeciw katechizmom rakowskim („Refutatio Catechismi Ariani...”, Wittenbergae 1620); ponieważ S. zwlekał z rozpoczęciem pracy, otrzymał w r. 1630 od synodu ponaglenie. Być może zwłoka wynikała z faktu, że razem z Walentym Smalcem i Janem Crellem pracował wówczas nad niemieckojęzyczną edycją Nowego Testamentu, opublikowaną w Rakowie t.r. (Das Newe Testament). Dokończenie i korektę Refutatio... powierzono w r. 1633 Adamowi Franciusowi; na synodzie w r. 1655 podjęto decyzję o publikacji dzieła, ostatecznie jednak i ono pozostało w rękopisie.

Poglądy na naukę i wychowanie młodzieży wyłożył S. w przedmowie do napisanego na potrzeby Akademii podręcznika matematyki pt. Institutionum mathematicarum libri II... (Raków 1630), adresowanej do Jana, Stefana i Władysława Tarłów, synów woj. lubelskiego Aleksandra Piotra. Kładł w niej S. nacisk na użyteczność wiedzy (uwzględniając stanową przynależność uczniów), podkreślał potrzebę znajomości języka łacińskiego, opanowania retoryki, etyki, ekonomii, nauk przyrodniczych i matematyki; nie zabraniał wychowankom, zwłaszcza innych konfesji, poszukiwania prawdy i przypisywał dużą rolę różnym formom rozważań i dyskusji uczniowskich, naśladujących «rozprawy sądowe, sejmiki i inne zebrania czy to uroczyste, czy rodzinne». W podręczniku omówił działania arytmetyczne, ułamki (po raz pierwszy w Rzpltej wprowadził ułamki dziesiętne) i logarytmy. W części geometrycznej przedstawił wywody o liniach prostych, krzywych, stycznych, siecznych i równoległych oraz o trójkątach, czworobokach i wielobokach. Wykładowi towarzyszyło ponad 200 sztychów i opisów przyrządów geometrycznych, ułatwiających zrozumienie i umożliwiających dokonywanie pomiarów, m.in. opis wynalezionego przez S-a przyrządu zwanego «quadrans resolutus», pozwalającego na odczytywanie wielkości kątów bez używania tablic trygonometrycznych, pierwszy w Rzpltej opis stolika mierniczego służącego do pomiaru gruntów oraz pierwszy na świecie opis pantografu (uznawany za wynalazcę tego przyrządu jezuita Ch. Scheiner opublikował jego opis dopiero w r. 1631). Przygotowując podręcznik wykorzystał S. osiągnięcia J. Napiera i J. Keplera, cytował też najnowsze prace H. Briggsa i A. Vlacqa.

W r. 1631 synod rakowski polecił S-owi napisanie książki «de Ecclesia», w której wykazałby błędy duchowieństwa katolickiego; nie wiadomo, czy takie dzieło powstało. Jednocześnie postanowiono skierować go do Koloszwaru (obecnie Cluj-Napoca) w Siedmiogrodzie, gdzie na prośbę rady miejskiej miał objąć po zmarłym Walentym Radeckem stanowisko ministra zboru unitariańsko-saksońskiego. W r. 1632 spotkał się S. w Lesznie z Janem Amosem Komeńskim, któremu gratulował wydanej niedawno „Janua linguarum” (Leszno 1631); doszło wówczas między nimi do dysputy teologicznej, w której Komeński nie szczędził S-owi przykrych słów, nazywając braci polskich faryzeuszami. Po powrocie do Rakowa S. przesłał Komeńskiemu wykład doktryny ariańskiej opracowany przez Krzysztofa Ostorodta („Unterrichtung...”, [b.m.w.] 1629) oraz niedawno opublikowany niemiecki przekład Nowego Testamentu.

Do Siedmiogrodu wyjechał S. we wrześniu 1632, zabierając m.in. dość bogaty księgozbiór. Tuż przed wyjazdem zdążył zapewne odebrać z drukarni rakowskiej swój wydany anonimowo traktat Von der Reformation oder Ernewerung der Gemeinde Christi, do którego przywiązywano dużą wagę w kręgach socynian. T.r. Ruar polecał traktat H. Grotiusowi, a następnie przesłał mu egzemplarz pracy. Po przyjeździe do Koloszwaru S. został ministrem gminy, potem od 3 XI również rektorem miejscowej szkoły unitariańskiej. Podjęta przez niego próba reformy szkoły i zniesienia anachronicznych obyczajów węgierskich została poparta przez uczniów niemieckich, wywołała jednak bunt uczniów węgierskich, którzy, podburzeni przez wychowanego w Rakowie M. Köpecziego, na znak protestu opuścili szkołę. Próba zażegnania sporu, podjęta jeszcze w listopadzie przez radę miejską Koloszwaru, nie powiodła się. Podczas półrocznego pobytu w Siedmiogrodzie przygotował S. replikę na ataki rektora gimnazjum gdańskiego J. Botsacka pt. Probe der einfältigen Warnung für der new Photinianischen oder Arianischen Lehr; jej korektę zlecono na synodzie w Rakowie w r. 1633 Szlichtyngowi i Ruarowi, którzy opublikowali ją t.r. w Rakowie. W nawiązaniu do wydanej w r. 1628 w Pradze książki kapucyna Waleriana Magni „De Acatholicorum credendi regula judicium” S. w traktacie Brevis disquisitio, an et quo modo vulgo dicti Evangelici Pontificios solide atque evidenter refutare queant (wyd. anonimowo w r. 1633 w Amsterdamie) polemizował na pozór z katolikami, w rzeczywistości jednak z protestantami, którym zarzucał niekonsekwencję w dziele odnowy religii (traktat został powtórnie wydany w r. 1651 w tajnej drukarni w Londynie, a w r. 1653 ukazał się jego przekład angielski pióra J. Bidle’a, znany później m.in. J. Lockowi). S. nie zdołał ukończyć również ważnego traktatu De Judice et norma controversiarum fidei libri duo; opracowany przez Ruara został wydany w Amsterdamie w r. 1644, a w r. 1668 opublikowano jego przekład holenderski (w r. 1963 ukazał się w opracowaniu J. Domańskiego i Z. Ogonowskiego pt. De iudice et norma controversiarum fidei, W.)

W swoich pracach podkreślał S. rolę rozumu w religii i występował przeciw objawieniu jako jedynej normie wiary. Za normę przyjmował także kierujące intelektem i poznaniem zasady naturalne (principia naturalia, wśród których wyróżniał principia philosophica i principia theologica), uznawane za czynnik nadrzędny również wobec Pisma św. Z pism S-a pozostały w rękopisie także Analecta mathematica i Logica (ich dalsze losy nie są znane). Znękany niepowodzeniami w kierowaniu szkołą S. zmarł 10 III 1633 w Koloszwarze i tam został pochowany; jego tablica nagrobna jest obecnie przechowywana w Archiwum Unitarian w Cluj-Napoca. Następcą S-a na stanowisku ministra został Francius. W czerwcu t.r. przybyli z Rakowa do Siedmiogrodu bracia polscy: Jan Taszycki i Jan Stoiński z zadaniem dokładnego zbadania przebiegu zatargu szkolnego; wyniki ich dochodzeń nie są znane.

S. miał dwóch synów: Joachima młodszego (zob.) i Krzysztofa (zob.) oraz zmarłą w Siedmiogrodzie (1632/3), nieznaną z imienia córkę. Jego córką była zapewne również Magdalena, żona Walentego Baumgarta, rektora szkoły w Lucławicach (Lusławicach), od r. 1648 rektora kolegium unitariańskiego w Koloszwarze, a od r. 1672 ministra tamtejszego zboru saskiego.

 

Enc. Org.; Estreicher; Filoz. w Pol. Słown.; Hist. Nauki Pol., VI; Wallace R., Antitrinitarian Biography, London 1850 III 58–64; – Chmaj L., Bracia polscy, W. 1957; tenże, Komeński a bracia polscy, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 3: 1958 s. 140–1; Cygan J., Valerianus Magni (1586–1661), Romae 1989; Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1963; Gál K., A Kolozsvári Unitárius Kollégium tőrténete, [Kolozsvár] 1935 I 26, 132, II 395–8; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wr. 1974; Kurdybacha Ł., Z dziejów pedagogiki ariańskiej, W. 1958; Merczyng H., Podręcznik matematyczny szkół polskich za Zygmunta III, „Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” T. 47: 1908 s. 199–217; Ogonowski Z., Filozoficzna i społeczna ideologia braci polskich, w: Z dziejów polskiej myśli filozoficznej i społecznej, W. 1956 I; tenże, Joachim Stegmann starszy na tle późnego socynianizmu, „Spraw. Wydz. Nauk Społ. PAN” R. 2: 1959 z. 2 s. 54–7; tenże, Leibniz i socynianizm, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 26: 1981 s. 106; tenże, Racjonalizm w polskiej myśli ariańskiej, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” T. 2: 1954 s. 217; tenże, Socynianizm a Oświecenie, W. 1966; tenże, Z zagadnień tolerancji w Polsce XVII wieku, W. 1958 s. 133–6, 216–24, 236–7; tenże, Ze studiów nad myślą filozoficzną późnego socynianizmu. Joachim Stegmann starszy i ewolucja założeń doktryny socyniańskiej, „Studia Filoz.” R. 3: 1959 nr 3 s. 55–79; Przypkowski T., Zainteresowania matematyczno-astronomiczne braci polskich, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; Sawicki K., Pięć wieków geodezji polskiej. Szkice historyczne od XV do XIX wieku, W. 1964; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Polsce” R. 7–8: 1935–6; Szczucki L., Na marginesie książki o pedagogice ariańskiej, „Studia Filoz.” R. 3: 1959 nr 4 s. 168–9; Tazbir J., Bracia polscy na wygnaniu, W. 1977; tenże, Bracia polscy w Siedmiogrodzie, W. 1966 s. 15; Tync S., Wyższa szkoła braci polskich w Rakowie, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; – Bock, Historia antitrinitariorum, II; Lauterbach S. F., Ariano-socinismus olim in Polonia, Franckfurt–Leipzig 1725 s. 409–13; List Jana Preussa do Jakuba Trembeckiego, Wyd. J. Tazbir, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 15: 1970 s. 241–2; Myśl ariańska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstów, Wyd. Z. Ogonowski, Wr. 1991 s. 14–15, 20–3, 46–7, 267–313; Sandius C., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Sprawozdanie z poszukiwań na Węgrzech dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności, Oprac. W. Baran i in., Kr. 1919; Zeltner G. G., Historia crypto-socinismi [...] (Martini Ruari [...] epistolarum selectarum centuriae duae), Lipsiae 1729 s. 132.

Henryk Gmiterek

 

 
 
 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 

Postaci powiązane

   
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 
 

Andrzej Bobola h. Leliwa

ok. 1591 - 1657-05-16
święty
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.