Sacco (Sacci, Sacchi, Sakko) Józef (Giuseppe) de (ok. 1735–1798), architekt włoski. Ur. w Weronie.
Znana jest jedynie jego działalność w Polsce. Ok. l. 1767–8 S. przebywał w Warszawie, gdzie współpracował z Jakubem Fontaną przy projekcie przebudowy kolegiaty św. Jana. Służył w wojsku polskim w r. 1771 jako porucznik garnizonu w Grodnie, w r. 1775 został nobilitowany jako kapitan kawalerii wojska lit. Sprawował też urząd horodniczego grodzieńskiego.
Dn. 12 XII 1771 S. został mianowany architektem Komisji Skarbu W. Ks. Lit. i był nim jeszcze w r. 1794. Określany był też tytułem «Architekta Jego Królewskiej Mości w Grodnie» (od króla pobierał uposażenie w l. 1788–95). Prowadził budowy rządowe w Grodnie; prace remontowo-budowlane przy: Pałacu Królewskim zwanym Nowym Zamkiem (1778, 1781, 1783–4, 1793) oraz przy Zamku Starym i pałacu dla posła rosyjskiego (1781, 1783–4). Wielokrotnie był angażowany do prac przy reprezentacyjnych gmachach Wilna: przy katedrze (w r. 1777 projekt odbudowy jej wieży i do r. 1783 nadzór prac przy odbudowie), przy ratuszu (w r. 1781 udział w komisji oceniającej projekt Wawrzyńca Gucewicza jego przebudowy, w r. 1784 własny konkurencyjny projekt przebudowy – nie zaakceptowany, w r. 1786 inspekcja robót), przy obserwatorium astronomicznym Uniw. Wil. (przed r. 1782 był konsultantem rektora w sprawie budowy wieżyczek obserwatorium) oraz przy gmachu archiwum (ok. r. 1786 zaprojektował budynek, zrealizowany później w nieco zmienionej formie). W r. 1773 S. został polecony Antoniemu Tyzenhauzowi do naprawy byłego kościoła Jezuitów w Grodnie (nie wiadomo, czy rozpoczął te prace). W t.r. lub w 1. poł. 1774 r. Tyzenhauz zaangażował go jako «Baudirektora» w dobrach królewskich na Litwie. Od r. 1774 S. projektował i wznosił w nich reprezentacyjne i gospodarcze budowle. Przebudował rezydencję Tyzenhauza na Horodnicy – przedmieściu Grodna (spalona w r. 1915) oraz przygotował plan przebudowy należącego do niego miasteczka Postawy koło Witebska. Kierował szkołą budownictwa założoną przez Tyzenhauza na Horodnicy. S. zbudował też kilka pałaców dla magnaterii i zamożnej szlachty w okolicy Grodna: w l. 1770–5 pałac Joachima Chreptowicza w Szczorsach (być może tylko ukończył budowę), ok. r. 1780 pałac Antoniego Wołłowicza w Świacku oraz ukończony w r. 1791 pałac Roberta Brzostowskiego w Mosarzu. Ponadto przed r. 1784 wykonał projekt przebudowy pałacu Radziwiłłów w Wilnie. Projektował nadto dekoracje okazjonalne: w r. 1768 projekt castrum doloris Marii Leszczyńskiej do warszawskiego kościoła Sióstr Sakramentek, w r. 1775 projekt iluminacji ratusza grodzieńskiego z okazji imienin króla, w t.r. projekt katafalku na zamówienie gen. Antoniego Kazimierza Tyszkiewicza do kościoła w Łohojsku (pow. miński).
Prace przypisywane S. – to pałac myśliwski króla w Augustówku, bliżej nie znane budowle dla rodziny Wallów z ok. r. 1776 w Iszczołnej, nadzór nad budową pałacu króla w Żykowiczach, pałac bpa Teodora Czartoryskiego w Ciążeniu koło Poznania (autorstwo S. hipotetyczne). Znane budowle i projekty S., jednego z najwybitniejszych architektów działających w tym czasie na Litwie, reprezentują fazę przejściową między późnym barokiem a wczesnym klasycyzmem.
S. mieszkał stale w Grodnie, w pobliżu pałacu Tyzenhauza na Horodnicy. Dzierżawił też folwark Dubaśno koło Sokółki, gdzie w r. 1781 (wg Władysława Tatarkiewicza) wzniósł kaplicę. Tyzenhauz zapisał mu w testamencie roczną pensję 200 dukatów. S. Zmarł 21 XII 1798 w Wilnie (w wieku 63 lat), został pochowany w Grodnie.
Żoną S. była (ślub 15 IV 1788 w Warszawie) Franciszka z Mańkowskich, siostra malarza Szymona, z którym S. pracował w Grodnie. Zmarła w r. 1850 wyznaczając spadkobiercami swych siostrzeńców.
Gabinet Rycin B. Uniw. Warsz. przechowuje projekty S.: przebudowy warszawskiej kolegiaty św. Jana (wspólnie z J. Fontaną, ok. 1767–8), Nowego Zamku w Grodnie (rysunki tuszem i akwarelą, ok. 1780–83, autorstwo S. przypuszczalne) i związane z nimi cztery rękopisy dotyczące przebudowy Nowego Zamku, jeden z nich sygnowany: «J. Sacco», nie zrealizowany projekt pałacu A. Tyzenhauza w Karolinie z ok. r. 1775 (autorstwo S. przypuszczalne); zaś Muz. Narod. w Warszawie – projekt przebudowy ratusza w Wilnie (4 rysunki, sygnowane, 1784).
Ciampi S., Notizie di medici, maestri di musica e cantori, pittori, architetti…, Lucca 1830; Dizionario Enciclopedico di Architettura e Urbanistica, Roma 1969 V; Enciclopedia Universale dell’Arte, Venezia–Roma 1963 X; Lietuvių Enciklopedija, Boston 1961 XXVI; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler; Łoza, Architekci; Rottermund A., Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, W. 1970; Suchodolska M., Jakimowicz I., Jaworska J., Rysunki z kolekcji J. I. Kraszewskiego w Muzeum Narodowym w Warszawie, W. 1961; Sulerzyska T., Sawicka S., Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu w Warszawie, Cz. 1 Varsaviana, W. 1967; Sulerzyska T., Katalog rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu w Warszawie, Cz. 2 Miejscowości różne, W. 1969; Wojtkowski A., Katalog Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, P. 1932 I; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1986–7 II, III, IV; Bartczakowa A., Jakub Fontana architekt warszawski XVIII w., W. 1970; Čanturija V. A., Istorija architektury Belorussii, Minsk 1985 I; Daugnon F. F. de, Gli Italiani in Polonia dal IX secolo al XVIII, Crema 1905–7 I, II; Drėma V., Materiały do działalności architekta Marcina Knackfusa, „Biul. Hist. Sztuki” R. 26: 1964 s. 200; Ettinger P., Joachim Chreptowicz jako miłośnik sztuki, Moskwa 1916 s. 2; Gizbert-Studnicki W., Z przeszłości ziemi wileńskiej, w: Wilno i ziemia wileńska, Wil. 1930 I 170; Jaroszewski T. S., Architektura doby Oświecenia w Polsce, Wr. 1971; Jaworska J., Z dziejów przebudowy ratusza w Wilnie. Przyczynek do działalności architekta Józefa Sacca, „Roczn. Muz. Narod. w W.” R. 3: 1958 s. 244–57; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz podskarbi nadworny litewski, Londyn 1970–1 I, II; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Kwiatkowski M., Stanisław August król-architekt, Wr. 1983; Lorentz S., Wawrzyniec Gucewicz, „Biul. Hist. Sztuki” R. 20: 1958 s. 367–70, 372, 373; Łopaciński E., Szkice do dziejów ratusza wileńskiego, „Prace i Mater. Sprawozdawczej Sekcji Hist. Sztuki Tow. Przyjaciół Nauk w Wil.” R. 3: 1938/39 s. 123, 124; Mann Z., Stanisław August na sejmie ostatnim, W. 1938; Mienicki R., Archiwum Akt Dawnych w Wilnie, Wil. 1923; Morelowski M., Pałac Piłsudskich w Mosarzu, Kr. 1927 s. 26, 29; Szymański S., Pałac Królewski w Grodnie, „Roczn. Białostocki” R. 6: 1965; Tatarkiewicz W., O sztuce polskiej XVII i XVIII w., W. 1966; – Bagiński W., Rękopism X. Bagińskiego dominikanina prowincji litewskiej, Wil. 1854 s. 153–7; Bernoulli J., Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Curland, Russland und Polen in den Jahren 1777 und 1778, Leipzig 1780 VI 47, 51 (przedruk w: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I); Dąbrowski S., Artyści na dworze Antoniego Tyzenhauza, „Biul. Hist. Sztuki” R. 1: 1932/33 nr 1 s. 135–6; Łopaciński E., Nieznane dane archiwalne i wiadomości źródłowe do historii sztuki Wilna i byłego W. Ks. Lit., „Prace i Mater. Sprawozdawcze Sekcji Hist. Sztuki Tow. Przyj. Nauk w Wil.” R. 3: 1938/39 s. 81, 90; Morelowski M., Materiały do dziejów artystycznych Nowego Zamku w Grodnie a malarz Mańkowski, tamże s. 143–8; Vol. leg., VIII 302; – „Kwart. Kłosów” R. 1: 1877 t. 2 s. 21; „Rozmaitości do nr 102 Gaz. Korespondenta Warsz. i Zagranicznego” 1819 nr 42 s. 1; „Russkij Bibliofil” 1914 nr 6 s. 17–18; „Tyg. Wil.” 1820 nr 161 s. 229, 250; – AGAD: Arch. Tyzenhauzów, rkp. D-3 plik 20, rkp. D-5 plik 8, rkp. D-22 plik 16, rkp. D-25 plik 73, rkp. D-26/40 plik 90, Arch. Kameralne (ze zbioru Jabłonny), rkp. III/188 (pokwitowanie S.), rkp. III/421, rkp. III/422 (kwity podpisywane przez S.), rkp. III/1347 plik 16 k. 1–3, Arch. Radziwiłłów, Dz. XVIII rkp. 331 pudło 22 k. 1, Arch. Król. Pol., pudło 91 plik 3, Zbiór Popielów, rkp. 307 k. 43v., rkp. 308 k. 42; B. IS PAN: Łopaciński E., Materiały do dziejów rzemiosła artystycznego w W. Ks. Lit., W. 1946 (mszp. powiel.).
Jolanta Polanowska