Stefański Józef, pseud.: Frer, Pius, Burski, Tarcica, Niezgoda, Szczepański (1903–1985), ksiądz rzymskokatolicki, kapelan Armii Krajowej, podpułkownik Wojska Polskiego.
Ur. 8 II w Bratkowicach (pow. rzeszowski), był synem Władysława, rolnika i kowala, oraz Wiktorii z Chmajów.
Od r. 1915 uczęszczał S. do I Państw. Gimnazjum Klasycznego im. Stanisława Konarskiego w Rzeszowie, gdzie 6 VI 1923 zdał maturę. W l. 1923–7 studiował w Seminarium Duchownym w Przemyślu i 29 VI 1927 otrzymał z rąk bp. Anatola Nowaka święcenia kapłańskie. Następnie pracował jako wikary w Dobrzechowie (1 VIII 1927 – 31 VII 1928), Jaśle (do 31 VIII 1930), Rzeszowie (do 1 VIII 1932), gdzie od r. 1930 prowadził także Związek Zawodowy Dozorców Domowych, Samborze (do 25 XI 1932), Lubatowej (do 14 IX 1933) i Krośnie (do 1 VIII 1935). W l. 1932–4 pełnił również obowiązki kapelana więziennego w zakładzie karnym na Zamku w Rzeszowie. Był potem katechetą w Sieniawie (w r. 1936 zdał egzamin na katechetę szkół średnich), a od 1 VII 1937 w Przeworsku, w szkole powszechnej i Miejskim Gimnazjum i Liceum im. Władysława Jagiełły; podczas pobytu w Przeworsku kierował miejscowym Związkiem Zawodowym Robotników Rolnych i Leśnych.
Dn. 1 I 1939 został S. mianowany kapelanem rezerwy i powołany t.r. do WP jako kapelan wojskowy czasu wojny z przydziałem do 10. Kadry Zapasowej w Przemyślu. W czasie kampanii wrześniowej t.r. był kapelanem szpitala polowego w stopniu majora. Po potyczce z wojskami sowieckimi pod Przemyślanami dostał się do niewoli sowieckiej; po czterech dniach zwolniony, udał się do Przemyśla, skąd w ubraniu cywilnym wrócił w październiku do Przeworska. Tam podjął pracę jako katecheta w uruchomionym wówczas, za zgodą niemieckiego burmistrza, miejscowym gimnazjum; został także nadprogramowym wikariuszem miejscowej parafii. W listopadzie t.r. rozpoczął działalność konspiracyjną w szeregach Służby Zwycięstwu Polski. Dn. 6 XI został aresztowany przez Niemców wraz z gronem nauczycielskim gimnazjum i uwięziony na zamku w Rzeszowie. Zwolniony w końcu stycznia 1940, wrócił do Przeworska i zaopiekował się biblioteką oraz wyposażeniem gabinetów gimnazjum, ulokowanymi wówczas w archiwum magistratu. S. ochronił przed wydaniem ukraińskiemu gimnazjum w Jarosławiu książek i pomocy, później wypożyczonych uczestnikom tajnego nauczania, a w r. 1944 zwróconych przeworskiemu gimnazjum.
Na początku r. 1940 komendant Obwodu Łańcut ZWZ por. Henryk Puziewicz («Batura»), na podstawie posiadanych pełnomocnictw, mianował S-ego delegatem Komisji Oświecenia Publicznego (KOP) na teren zachodnich powiatów woj. lwowskiego, z uprawnieniami kuratoryjnymi na okres wojny do organizowania i prowadzenia tajnego szkolnictwa średniego. W porozumieniu z Inspektoratem ZWZ Przemyśl utworzył S. wkrótce na obszarze jego działalności (obwody: Przemyśl, Jarosław, Łańcut, Przeworsk i Dobromil) organizację oświatową Związek Tajnego Nauczania (ZTN) i objął jej kierownictwo; placówki ZTN były podporządkowane dowództwu Inspektoratu ZWZ, a później AK. Już latem t.r. przeprowadził pierwszą maturę w klasztorze Bernardynów w Przeworsku, a jesienią pierwsze egzaminy klasowe. Jednocześnie był kapelanem Obwodu ZWZ-AK Przeworsk (do r. 1942), a następnie kapelanem Inspektoratu AK Przemyśl (do r. 1943). Latem 1942 zorganizował w klasztorze Bernardynów w Przeworsku kurs dla kapelanów czasu wojny, prowadzony przez kapelana Inspektoratu Jasło, ks. mjr. Franciszka Rizula («Woda»). Wiosną 1943 za pośrednictwem komendanta Obwodu Przeworsk kpt. Teofila Banacha («Bogusz», «Skrzydłowski») uzyskał kontakt z dziekanem Okręgu Kraków, ks. Józefem Zator-Przytockim i został wówczas mianowany kapelanem nowo utworzonego Podokręgu Rzeszów, wydzielonego ze struktur Okręgu Kraków AK, obejmującego cztery inspektoraty rejonowe: rzeszowski, mielecki, przemyski i jasielski, z ok. 45 współpracującymi kapłanami. Odwiedzając podległe inspektoraty oraz w indywidualnych kontaktach, pouczał m.in. księży o ich roli w pracy konspiracyjnej («zdjąć rękę z naganu, a chwytać za książkę i uczyć – uczyć»).
S. nie podporządkował tajnego nauczania Delegaturze, mimo nacisków wywieranych na niego od r. 1942 przez Karola Ziarno, zastępcę kierownika Wydz. Oświaty Okręgowej Delegatury Rządu na Kraj w Krakowie. Uczynił to dopiero w lipcu 1943 – odtąd placówki ZTN podlegały Powiatowym Komisjom Oświaty i Kultury, a sam S. został członkiem Pow. Komisji Oświaty i Kultury Pow. Delegatury Rządu na Kraj w Przeworsku (był nim do 30 VI 1944). Jako Delegat KOP wypłacał nauczycielom wynagrodzenie za egzaminy oraz organizował przez Radę Główną Opiekuńczą i AK pomoc materialną dla nauczycieli i uczniów; zorganizował na terenie Przeworska akcję dożywiania biednej młodzieży. Z funduszy ZWZ/AK dokonywał także zakupów książek, po które jeździł do Krakowa i Lwowa. Wchodził w skład Komisji Egzaminacyjnej dla klas gimnazjum i liceum z religii i historii starożytnej na terenie powiatów łańcuckiego, przeworskiego i jarosławskiego oraz Komisji Egzaminacyjnej Dojrzałości z religii. W lecie 1944 przekazał całość materiałów dotyczących egzaminów powołanej przez Kuratora Okręgu Szkolnego Rzeszowskiego Komisji Weryfikacyjnej dla Legalizacji Tajnego Nauczania w czasie okupacji niemieckiej.
Od lutego do czerwca 1944 uczestniczył S. w odprawach Podokręgu Rzeszów i inspektoratów rejonowych, na których omawiane były przygotowania do akcji «Burza», m.in. przydział księży kapelanów do poszczególnych zadań. Dn. 1 IV t.r. został awansowany do stopnia podpułkownika. Po zakończeniu «Burzy» odprawił w kościele paraf. w Przeworsku uroczyste nabożeństwo za żołnierzy AK poległych w okresie okupacji. Po przejściu frontu przez teren pow. przeworskiego, współpracował od jesieni z dowodzonym przez Dragana Sotiroviča («Draża») oddziałem «Warta», działającym w ramach oddziałów leśnych lwowskiego Obszaru AK oraz nadal pełnił funkcję kapelana Podokręgu Rzeszów AK. Aresztowany z członkami sztabu Podokręgu AK Rzeszów przez kontrwywiad I Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej, przebywał od grudnia 1944 do stycznia 1945 w więzieniu NKWD w Rzeszowie. Po zwolnieniu wrócił do współpracy z oddziałem «Draży» (do wiosny 1945) i w rejonie Strzyżowa redagował na własną rękę gazetkę konspiracyjną. Po rozwiązaniu, 1 VII 1945, oddziałów «Warty» przez jej dowódcę ppłk. Franciszka Rekuckiego, wyjechał na Śląsk.
S. zamieszkał w Bytomiu i podjął pracę jako nauczyciel religii w Państw. Gimnazjum i Liceum Męskim, Gimnazjum i Liceum dla Dorosłych oraz Średniej Szkole Górniczej. W ramach akcji polonizacji Śląska, z polecenia Kurii Biskupiej w Opolu, wygłaszał w różnych parafiach kazania i referaty. Był też w Bytomiu opiekunem i wychowawcą w Domu Sierocym przy ul. Roosevelta oraz kapelanem Hufca Harcerskiego. Podjął wówczas współpracę z konspiracyjnym Zrzeszeniem «Wolność i Niezawisłość». Od r. 1947 w kościołach Bytomia i Rzeszowa wygłaszał kazania sprzeciwiające się narzuconemu ustrojowi. Dn. 17 VI 1950 został aresztowany przez funkcjonariuszy rzeszowskiego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (za «szeptankę» i rekolekcje wielkopostne wygłoszone t.r. w kościele Farnym w Rzeszowie); w trakcie rewizji w jego bytomskim mieszkaniu znaleziono prasę konspiracyjną Stronnictwa Narodowego (przechowywaną od r. 1944) oraz archiwum dotyczące tajnego nauczania i AK. Tortury w czasie śledztwa, m.in. bicie po nogach, spowodowały trwałe inwalidztwo. Sądzony przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie (5 VIII – 12 XII 1950), został skazany na cztery lata więzienia. Dn. 3 II 1952 Sąd Najwyższy uchylił wyrok pierwszej instancji i skazał go na trzy lata więzienia, z zaliczeniem okresu od dnia aresztowania. S. wyszedł z więzienia w r. 1953. Inkardynowany przez władze kościelne do diec. opolskiej, podjął pracę w parafii w Szklarach (pow. grodkowski). W r. 1960 został skazany na rok więzienia za budowę kaplicy bez zezwolenia władz. W r. 1976 przeszedł na emeryturę nauczycielską i zamieszkał w Goświnowicach (pow. nyski). T.r. został awansowany przez władze PRL do stopnia pułkownika. W r. 1983 mianowano go prałatem i kapelanem papieskim. Swoje wspomnienia pt. Droga kapelana AK do Polski Ludowej opublikował w pracy zbiorowej „Udział kapelanów wojskowych w drugiej wojnie światowej” (W. 1984). Zmarł 24 I 1985 w Szczawnie Zdroju, został pochowany w Nysie. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1938) oraz przez rząd RP na uchodźstwie Orderem Virtuti Militari V kl., Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (w czasie wojny) i Krzyżem AK (po wojnie).
Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kr. 1997 I (fot., bibliogr.); – Armata J., Kazania ks. Józefa Stefańskiego w 1944 i w 1950, „Dzien. Pol.” 1999 nr 167; Brzęk G., Tajna oświata cywilna i wojskowa w Rzeszowskiem i Dębickiem w mrokach hitlerowskiej okupacji, Rzeszów 1988 s. 130; Draus J., Tajne nauczanie na terenie Inspektoratu Rejonowego ZWZ-AK Przemyśl–Jarosław (Komisja Oświecenia Publicznego – Związek Tajnego Nauczania), „Roczn. Kom. Nauk Pedagog.” T. 34: 1985 s. 54; Draus J., Terlecki R., Oświata na Rzeszowszczyźnie w latach 1939–1945, W. 1984 s. 117, 128, 157–8; Jakimek-Zapart E., „Ja se go zastrzelę!” Prawda o śmierci ks. Michała Pilipca, „Dzien. Pol.” 2003 nr 148; Koczocik K., Z historii oświaty i szkolnictwa w okresie okupacji hitlerowskiej na obszarze powiatu przeworskiego, „Roczn. Kom. Nauk Pedagog.” T. 1: 1961 s. 103–14; Konieczny Z., Gimnazjum i Liceum w Przeworsku – 1911–1991 (Zarys dziejów), Przemyśl 1992 s. 25, 42; Kubik L., Szkolnictwo podziemne w Krakowie w latach 1939–1945, „Znak” 1969 nr 9; Lenkiewicz A., Tydzień w historii Polski 1950 r., „Tyg. Solidarność” 2000 nr 24; Łopuski J., Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyźnie (sierpień–grudzień 1944), W. 1990 s. 26; Ostasz G., Armia Krajowa na Rzeszowszczyźnie. Więzienne zeznanie Zenona Soboty, „Zesz. Nauk. Politechn. Rzeszowskiej” 2003, S. Ekon. i Nauki Human., nr 205 z. 12 s. 22; Ostasz G., Rybka R., Stepan K., Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939, Kr. 2003; Wójcik Z. K., Duszpasterz od Świętego Krzyża, Rzeszów 1995 s. 56–7; tenże, Profesorowie i uczniowie I Gimnazjum w Rzeszowie represjonowani za postawę i działalność antykomunistyczną (1944–1956), „Zesz. Hist. WiN-u” 2004 nr 21 s. 295–6; tenże, Udział księży diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w działalności podziemia antykomunistycznego w latach 1944–1956, Przyczyny – fakty – represje, „Śląskie Studia Hist.-Teolog.” T. 36: 2003 z. 1 s. 223; Zagórski A., Księża Rzeszowszczyzny w walce z okupantem, „Wrocł. Tyg. Katol.” 1969 nr 50; tenże, Podokręg AK Rzeszów. Plan zbrojnego ujawnienia w świetle dokumentów (sierpień–wrzesień 1944 roku), Rzeszów 1999 s. 220–1; tenże, Z badań nad strukturą organizacyjną ruchu oporu w Rzeszowszczyźnie (Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa), „Studia Hist.” 1968 nr 1 s. 100; – [Brydak E.], Wojskowy ruch oporu na Rzeszowszczyźnie. Wspomnienia kap. rez. mgr Edwarda Brydaka „Andrzeja”, żołnierza Armii Krajowej, Rzeszów, kwiecień 1978 rok, Kr. 1989 s. 75; Rocznik Diecezji Przemyskiej za rok 1958/59, Przemyśl 1959 s. 155; – Arch. Archidiec. w Przemyślu: Akta personalne księży, tabela służbowa S-ego; IPN w Rzeszowie: sygn. IPN–Rz–04/104, IPN–Rz–05/1, IPN–Rz–049/30; IPN we Wr.: sygn. BU Wr–I–5537–3(2)/03; – Mater. Andrzeja Zagórskiego z Kr.: Polska Armia Krajowa. Placówka Kańczuga. Rys hist. (sygn. II–12), Zbiory E. Brydaka t. 4, k. 97, Dębski A., ps. „Radwan”, Oświadczenie świadka (sygn. I–1471), Noznik J., Wywiad z ks. Józefem Stefańskim z 23 VIII 1976 (sygn. I–1471), Pieńkowski S., List z 16 I 1970 do A. Zagórskiego (sygn. I–805), Stefańska A., List z 23 IV 1985 do M. i W. Szczepańskich w Wólce Pełkińskiej (sygn. I–1559), Listy S-ego do A. Zagórskiego (sygn. I–242, I–819, I–870, I–1315), Zator-Przytocki J., Pamiętniki (sygn. I–1241), Życiorys S-ego (sygn. I–1052), Mater. E. Taborskiej (sygn. I–2541), Informacja Z. K. Wójcika (sygn. I–3031), Sternal M., Relacja (sygn. I–272).
Elżbieta Jakimek-Zapart