Aksak Kajetan (zm. 1824), h. własnego, był synem Jana, starosty rawickiego, i Marjanny Wesslówny, która w niespełna rok po śmierci męża wyszła za Jana Kajetana Ilińskiego, starostę żytomierskiego. Powtórne małżeństwo matki spowodowało proces między nią a jej synem, w l. 1778–9, o niewielką fortunkę, na którą składała się połowa wsi Ławrowa w woj. wołyńskiem. Ponieważ przegranie sprawy »ostatnią groziło mu mizerją«, A. szukał dróg przez księdza Portalupiego i kasztelana małagoskiego, Popiela, do generała Komarzewskiego, aby tenże wstawił się za nim u króla. A. figuruje w r. 1787 w spisach wolnomularstwa, jako członek loży »Polak dobroczynny na wschodzie Dubna«, w stopniu mówcy. Z królem pozostawał A. w dobrych i stałych stosunkach i otrzymał od niego godność szambelańską; przed sejmikami listopadowemi 1790 r. król informował go o swoich zamysłach, a nawet umieścił go »w liczbę zaleconych do funkcyj poselskich«. Jednakowoż A. zawiódł zaufanie królewskie, ulegając w zupełności hasłom sejmiku wołyńskiego, godzącym w pierwszym rzędzie w sukcesję tronu. W ciągu obrad sejmowych A. solidaryzował się ciągle z innymi posłami wołyńskimi. W dyskusji 3 I 1791 r. nad zaprzysiężeniem sejmujących, iż pieniędzy z zagranicy nie brali i brać nie będą, wypowiedział A. mowę, w której sprzeciwił się stanowczo ustanawianiu za to kary, żądał jej natomiast na intrygantów, którzy wysługują się w kraju państwom obcym. Postawę malkontenta zachował A. wobec nowouchwalonej konstytucji 3 maja. Nazajutrz po przewrocie podpisał wraz z posłami wołyńskimi i innymi nielicznymi protestację, którą wniesiono do grodu warszawskiego. W dniach następnych, gdy wielu z opozycji przechodziło na stronę królewską, A., zdaniem przyjaciół »światły chłopiec, obywatel jaki tylko być może najlepszy«, należał z nieliczną garstką do »nieporuszonych« i rozesłał opis przewrotu do wołyńskich komisyj cywilno-wojskowych. Był jednym z pierwszych, którzy wybrali się zagranicę, aby skomunikować się coprędzej z przebywającym w Wiedniu Szczęsnym Potockim. W jesieni 1792 r. przebywał we Włoszech. Z Wenecji przyjechał do Ferrary w towarzystwie generał-lejtnanta Miączyńskiego i Adama Ponińskiego i razem z nimi występował ostro przeciw nowej konstytucji ku wielkiemu zgorszeniu Włochów. W r. 1793 A. zjawił się nad Bosforem, w roku zaś następnym został zamianowany razem z Piotrem Kruttą, byłym drogmanem za poselstwa Piotra Potockiego, agentem polskim w Konstantynopolu. Tutaj wykazał A. dużą ruchliwość, starając się zbliżyć do ministerjum ottomańskiego a przedewszystkiem do republikanów francuskich. Nawiązał bliskie stosunki z szczerze oddanym sprawie polskiej Emilem Gaudin, a zwłaszcza z agentem Komitetu Ocalenia Publicznego, Descorches’em.

Wkrótce jednak zaczęto podejrzewać A. o stosunki z ambasadą rosyjską. W sierpniu 1794 r. określa go Descorches w liście do Ignacego Potockiego jako niebezpiecznego udawacza, a w rok potem instrukcje patrjotów polskich, przesłane Ogińskiemu z Paryża, ostrzegają go wyraźnie przed A. spowodu jego związków z poselstwem moskiewskiem. Ile w tem prawdy – niewiadomo, tembardziej że wkrótce potem A. pozostawał znowu w dobrych stosunkach z nowymi przedstawicielami Republiki Francuskiej w Turcji. Porta uznawała cały czas A. za urzędowego reprezentanta Rzplitej, co, według raportu gen. Harnoncourta, głównodowodzącego wojsk austrjackich w Galicji, mogło być dla Rosjan jednym z motywów do wypowiedzenia wojny Porcie. O dalszych losach A. wiadomo jeszcze tyle, że zarządzał opuszczonym i zniszczonym pałacem Ambasady polskiej w Perze i po klęsce bukowińskiej Deniski w czerwcu 1797 r. udzielał w nim na krótko przytułku wychodźcom-rodakom.

Boniecki, Herbarz; Ogiński, Pamiętniki., P. 1870–73, II, s. 83, 110; Waliszewski, Ostatni poseł Polski do Porty Ottomańskiej, Paris 1894, s. 165; Małachowski-Łempicki, Wykaz Lóż Wolnomularskich, Kr. 1929, s. 57; Diarjusz sejmu ordynaryjnego… zgromadzonego w Warszawie od dnia 16 XII 1790, Warszawa, sesja 7, 28 XII, sesja 10, 3 I 1790; Kukiel M., Próby powstańcze, Kr. 1904; Smoleński, Ostatni rok sejmu, Kr. 1896; Rkp. Muzeum Ks. Czartoryskich, nr 654, 655, 722, 799, 3473.

Helena Waniczkówna