Stański Kajetan Piotr (Gaëtan-Pierre) (1805–1879), lekarz, emigrant.
Ur. 1 VIII w Wiatrowicach (pow. sądecki), był synem Józefa, właściciela wsi Tropie i Wiatrowice, oraz Tekli z Krzeszów. Jego bliskim krewnym (bratem?) był Antoni Stański, właściciel wsi Żurowa (pow. jasielski) oraz Lipie (od r. 1840) i Chomranice (pow. sądecki).
S. studiował medycynę na uniwersytetach we Lwowie i Wiedniu, być może również w Warszawie (nie został jednak wymieniony w spisie Gerbera „Studenci Uniw. Warsz.”). W powstaniu listopadowym uczestniczył jako starszy pomocnik chirurga. W październiku 1831 znalazł się we Francji. W r.n. zamieszkał w Paryżu, gdzie uczęszczał do École Pratique i na uniwersytet (Faculté de Médecine de Paris). Przedstawił zaświadczenia o swoich studiach sprzed r. 1830, dzięki czemu nie musiał zdawać egzaminu odpowiadającego maturze polskiej (bachelier ès lettres oraz bachelier ès sciences); ponadto jako emigrant zwolniony był z opłat. Poza żołdem przyznawanym przez rząd francuski otrzymywał w l. 1833–4 zapomogi od Tow. Naukowej Pomocy w Paryżu na zakup narzędzi chirurgicznych. W styczniu 1834 został mianowany praktykantem (eksternem) szpitala cywilnego Cochin w Paryżu. W l. trzydziestych należał do Société Anatomique. Ogłosił wówczas pierwsze artykuły z zakresu chirurgii, m.in. Épi de fausse avoine introduit dans les voies aériennes et rajeté au-dehors à travers les parois thoraciques… („Gazette Médicale de Paris” T. 5: 1837, toż w języku angielskim w „The British and Foreign Medical Review” T. 7: 1839) i Du ramollisement des os en général et de celui du sieur Potiron en particulier… („Archives Générales de Médecine”, S. III, 1839 IV). Na podstawie drugiej z tych rozpraw i po zdaniu egzaminu dyplomowego (19 XII 1839) uzyskał stopień doktora medycyny (7 I r.n.). We wstępie do tezy doktorskiej (Thèse pour le doctorat en médecine…, Paris 1839) dziękował ministrowi spraw wewnętrznych Francji Ch. Tanneguy Duchâtel za pomoc finansową, która umożliwiła mu ukończenie studiów.
S. został zarejestrowany jako lekarz w departamencie Sekwany. Od początku l. czterdziestych był też lekarzem domowym rodziny Czartoryskich. Związany był szczególnie z Anną z Sapiehów Adamową Czartoryską, która stała na czele Tow. Dobroczynności Dam Polskich. Na początku r. 1840 został lekarzem w tym towarzystwie, a w l. 1840–3 należał do jego zarządu. Poza przyjmowaniem chorych (na ul. Poissonnière 33) zajmował się również rozdzielaniem wśród emigrantów pomocy finansowej, którą organizowała Czartoryska w czasie dobroczynnych koncertów i kwest. Również w r. 1840 poznał R. Wagnera, jak pisał w liście z 17 III do Hipolita Błotnickiego (sekretarza Czartoryskich) – «bardzo przyzwoitego człowieka» (B. Czart.: rkp. 1562). Niemiecki kompozytor pragnął swą uwerturę orkiestrową «Polonia», poświęconą powstaniu listopadowemu, przed jej wykonaniem w czasie koncertu na rzecz Polaków w teatrze paryskim, zaprezentować na fortepianie Czartoryskiej, aby osądziła, «czyli ta muzyka warta jest exekucji» i o rekomendację poprosił S-ego. W styczniu 1842 został S. chirurgiem zakładów filantropijnych w Paryżu, a w kwietniu t.r. otrzymał nominację na lekarza Biura Dobroczynności V obwodu paryskiego. Był ponadto lekarzem Diakonatu Kościoła ewangelicko-reformowanego i Domu Sióstr Miłosiernych Protestanckich (Etablissement des Soeurs de Charité Protestantes en France). Leczył m.in. Klementynę z Tańskich Hoffmanową i opisał jej chorobę nowotworową, zakończoną śmiercią w r. 1845 (Histoire de la maladie de Mme Clementyna Hoffman Tańska…, B. Jag.: rkp. 6590 III).
Po zmianach politycznych we Francji, wywołanych rewolucją lutową 1848 r., otrzymał S. od rządu republikańskiego obywatelstwo francuskie (1 V). T.r., podczas czerwcowych wypadków rewolucyjnych w Paryżu, pełnił funkcję chirurga, później zajmował się chorymi na cholerę. W l. czterdziestych ogłosił kolejne prace w medycznych czasopismach francuskich, zaś w r. 1851 osobno większą rozprawę pt. Recherches sur les maladies des os désignées sous le nom d’ostéomalacie et lettres sur la cause principale des morts subites survenues pendent l’inhalation du chloroforme (Paris 1851). Należał w tym czasie do Tow. Medycznego III Okręgu Paryża (Société Médicale du 3e Arrondissement, Paris) i do Tow. Lekarskiego Warszawskiego (członek honorowy od r. 1852). W okresie Drugiego Cesarstwa, za swoją działalność lekarską w r. 1848, otrzymał z rekomendacji Adama Czartoryskiego Krzyż Legii Honorowej (1855). W r. 1858 był współzałożycielem Tow. Paryskiego Lekarzy Polskich (TPLP); wraz z Edmundem Korabiewiczem i Ksawerym Gałęzowskim zasiadał w komisji redagującej jego ustawy. Na tle swej działalności w TPLP poróżnił się z Władysławem i Witoldem Czartoryskimi, ale stosunki z Hotelem Lambert poprawiły się z czasem na tyle, że po śmierci A. Czartoryskiego 15 VII 1861 to właśnie S-emu powierzono zabalsamowanie jego ciała. W l. 1865–8 był sekretarzem TPLP. Na forum Towarzystwa wielokrotnie prezentował swoje prace, m.in. Gorączka nerwowa. Gangrena w twarzy – Wyleczenie – Operacja w celu restaurowania policzka… („Roczn. TPLP” 1859 nr 1), O zaraźliwości chorób (1 IV 1865). W lipcu 1871 podpisał memoriał ogłoszony przez Komitet Emigracji Polskiej w obronie czci Konstantego Dalewskiego i Aleksandra Wernickiego, rozstrzelanych przez wojska walczące z Komuną Paryską.
W ostatnim okresie życia ogłosił S. kilkanaście rozpraw na temat chorób zakaźnych o charakterze epidemiologicznym, a zwłaszcza cholery i ospy. Udowadniał, że nie są one tak zaraźliwe, jak dotąd uważano, usiłował obalić tezę o zarażaniu się na odległość («contagion à distance»). Swoje poglądy referował na posiedzeniach Akad. Medycznej w Paryżu (L’Académie Impériale de Médecine), a później ogłaszał w naukowej prasie medycznej, m.in. Lettre relative à la discussion sur le virus variolique („L’Abeille Médicale” 1865 nr 38), oraz osobno De la contagion dans les maladies (Paris 1865), Le choléra est-il contagieux ? (Paris 1866), Examen ctritique des diverses opinions sur le contagion du choléra (Paris 1866), De la contagion dans les épidémies. Analyse du rapport de la commision de l’Académie Impériale de Médecine sur les épidémies de choléra-morbus des annés 1854 et 1865 (Paris 1870), La contagion du choléra devant les corps savants (Paris 1874), Un mot à propos de la discussion à l’Académie de Médecine sur le choléra de 1873 (Paris 1875). Stanowisko S-ego było odosobnione. Próbę jego umocnienia przy użyciu argumentu filozoficznego o samorodności materii (De la spontanéité de la matière dans les manifestations physiques et vitales, Paris 1872) skrytykował G. Wyrubow w „La Philosophie Positive” (T. 9: 1872 s. 467–71); S. bronił się w replice pt. Nouvelles études sur la spontanéité de la matière. Réponses à quelques objections (Paris 1873). Przesyłając swoje prace do AU w Krakowie, prosił (30 VI 1874) prezesa Józefa Majera o poparcie swych teorii przez delegację AU na Kongres Sanitarny w Wiedniu. Uchwały Kongresu, niezgodne z jego opinią, skrytykował w broszurze Les conclusiones du Congrès Sanitaire International de Vienne et les commentaires de M. Fauvel devant la logique (Paris 1875). Odpowiedzią na tę i kolejne prace S-ego była rozprawa Fauvela „Le matérialisme devant la science et la logique. Réponse aux deux mémoirés de M. Dr Stański…” (odbitka z „Gazette médicale de L’Algérie”, Paris 1878). S. był cenionym przez pacjentów lekarzem, dorobił się znacznego majątku i zgromadził duży księgozbiór. Zmarł 15 II 1879 w Paryżu, został pochowany na cmentarzu Père Lachaise (pogrzebem zajmował się wnuk Antoniego Stańskiego, Teodor Zdanowski).
W testamencie S. zapisał Akad. Lekarskiej w Paryżu 1 tys. franków rocznego dochodu na nagrodę swego imienia przyznawaną za prace na temat chorób zakaźnych.
S. miał syna Gustawa, wychowanka Szkoły Polskiej w Batignolles, który poległ w bitwie pod Bourget koło Paryża w październiku 1870 w czasie wojny francusko-pruskiej.
Wśród emigrantów polskich we Francji byli również Edward Józef Stański, w r. 1849 uczeń Szkoły Polskiej w Batignolles, oraz Leon Stański, prawdopodobnie tożsamy z wychowankiem Gimnazjum św. Anny w Krakowie o tymże imieniu; nie udało się jednak ustalić, jakie były ich związki rodzinne ze S-m.
Bibliogr. filozofii pol., III; Estreicher w. XIX, IV; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w., X; Lorentowicz J., La Pologne en France, Paris 1941 III; – Lewak–Więckowska, Zbiory B. Rap. Katalog; – Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte, V; Dictionnaire encyclopédique des sciences médicales, Dir. A. Dechambre, Paris 1885, S. 3, XI; Konarska B., Emigranci polscy we Francji po powstaniu listopadowym, którzy otrzymali obywatelstwo francuskie, „Akta Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” T. 3: 1996; Kośmiński, Słown. lekarzów; – Bartkowski J., Spis Polaków zmarłych na emigracji od r. 1831, w: Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VII/VIII; Inskrypcje grobów polskich w Paryżu. Père Lachaise, W. 1991 s. 60 poz. 181; – Konarska B., Polskie drogi emigracyjne, W. 1986; Peszke J., Stulecie Towarzystwa Lekarskiego 1820–1920, W. 1931; 50-lecie Towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich. 1834–1884, Paryż 1884; Wrotnowska D., Médecins Polonais émigrés à Paris au XIX-e siècle, „Arch. Hist. Med.” T. 56; 1993 z. 1 s. 17; taż, Stulecie Towarzystwa Paryskiego Lekarzy Polskich, tamże T. 24: 1961 s. 258, 262, 264, 266; Zaorska B., Śladami lekarzy polskich – uchodźców popowstaniowych XIX w., W. 1996; – Pamiętniki o Komunie, Oprac. K. Wyczańska, W. 1971; – „Bulletin des Lois” 1848, S. 10, t. 3; „Przegl. Krytyczny” 1876 nr 2 s. 63–8, 1877 nr 8 s. 301–4; „Roczn. Tow. Paryskiego Lekarzy Pol.” T. 1: 1859 s. 59–64, T. 3: 1868 s. VI, 2–5, 34; „Trzeci Maj” 1840 nr z 16 VI, 1841 nr z 25 XII, 1842 nr z 31 I, 18 XI, 1843 nr z 13 VI, 1844 nr z 24 II, 29 XII; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1879: „Czas” nr 47, „Dwutyg. Med. Publ.” R. 3 nr 5, 7, „Gaz. Lek.” R. 13 s. 108, „Gaz. Pol.” R. 13 nr 11 s. 108, „Medycyna” nr 18 s. 287, nr 25 s. 397, „Przegl. Lek.” R. 18 nr 9 s. 111 (J. F. Riedmüller); – Archives Nationale w Paryżu: sygn. F–17 2366, 4553, AJ–16 903, 905, 906; B. Czart.: sygn. 5656, Ew. 1562; B. Kórn.: sygn. 2413 (teka L. Niedźwieckiego); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2020 k. 385 (list. S-ego do Józefa Majera z 30 VI 1874); B. Pol. w Paryżu: Teki Tow. Nauk. Pomocy, dawna sygn. 442 t. 5, 8, sygn. 443 t. 5–7; BUW: Gabinet Rękopisów, Kartoteka R. Bieleckiego; – Informacje ks. Stanisława Pietrzaka z Tropia w oparciu o „Liber metricarum ecclesiae paroecialis in Tropie pro pago Rostoka, Habalina et Wiatrowice”, s. 24 (zapiska z 4 VIII 1805).
Bibliogr. dot. rodziny S-ego: Katalog rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, Oprac. J. Skarbek, J. Ziółek, L.–Paryż 1990 V (Leon); Więckowska, Zbiory batignolskie (Gustaw); – Poczet szlachty galicyjskiej i bukowińskiej, Lw. 1857 (Józef); – Bartkowski J., Spis… (Gustaw); Liste générale des anciens élèves de l’École Polonaise, Paris 1908 (Józef); Słown. Geogr. (Lipie – Antoni, Teodor Zdanowski); – Dembiński S., Rok 1846. Kronika dworów szlacheckich, Jasło 1886 (Stanisław, bratanek S-ego); Gruss N., Szkoła polska w Paryżu, W. 1962 (Gustaw); Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny (Leon); Sroczyński Z., Żeleńscy. Rodowód – dzieje rodu Żeleńskich z Żelanki, W. 1997 (Stanisław, bratanek S-ego); – Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicji i Lodomerii…, Kr. 1868 (Chomranice, Lipie – Antoni, Zdanowscy); Szematyzmy Król. Galicji, 1836–55 (Antoni, Zdanowscy); – Potrykowski J., Tułactwo Polaków we Francji, Wyd. A. Owsińska, Kr. 1974 (Józef); – B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 2326 t. 1 (list z Nicei z 7 IV 1863 do Jana Tyszkiewicza o powstaniu w gub. kowieńskiej podpisany «Stański», jednak prawdopodobnie nie S-ego).
Barbara Konarska