Kraitsir Karol (1804–1860), lekarz, uczestnik powstania listopadowego, polityk emigracyjny, pedagog i językoznawca. Ur. 28 I w Smolniku na Spiszu, był nieślubnym synem katolickiego księdza, kanonika, nazwiskiem Vitalis, oraz Babette Máriássy. Ta ostatnia po śmierci kanonika wyszła za mąż za właściciela ziemskiego Henryka Sponnera, dzieci zaś swe, Karola i Julię, bez wiedzy męża umieściła pod nazwiskiem Kraitsir, pod opieką niejakiego Göllnera, aptekarza w Preszowie. Prawdopodobnie dzięki legatowi kanonika mógł K. uczęszczać do szkół w Rożniawie i Koszycach, a w r. 1829 ukończyć medycynę w Peszcie. Ogłosił po łacinie rozprawę medyczną o wągliku, po czym zaczął praktykę lekarską w Preszowie. Być może jego sytuacja jako nieślubnego dziecka skłoniła go do porzucenia Węgier. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego pośpieszył do Warszawy i objął służbę w 9 p. piechoty w randze sztabslekarza, odpowiadającej stopniowi majora. Odbył całą kampanię jako lekarz wojskowy, a 4 X 1831 r., przy przekraczaniu granicy pruskiej, otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari. Podążył do Paryża, wiążąc się trwale z emigracją polską, w szczególności zaś z Lelewelem. Dn. 8 XII 1831 r. został obrany członkiem Komitetu Narodowego Polskiego. Z ramienia Komitetu zredagował odezwę do Węgrów, porozumiewał się w celach agitacyjnych z przyjaciółmi na Węgrzech, wybierał się do Włoch z myślą pozyskania stacjonujących tam pułków węgierskich dla rewolucyjnej sprawy.
W początku 1832 r. K. zbliżył się do tzw. klubistów z lewego skrzydła Komitetu Narodowego i w związku z tym parokrotnie oświadczał, że z Komitetu występuje. Dn. 17 III 1832 r. podpisał w grupie pierwszych 17 członków akt założenia Tow. Demokratycznego Polskiego (TDP), choć nie należał do redaktorów tego tekstu. Utrzymał zresztą i potem przyjazne stosunki z Lelewelem. W maju 1832 r. jeździł wraz z A. Gurowskim do Londynu, gdzie usiłował, zresztą nadaremnie, zainteresować Parlament brytyjski sprawą polską. W TDP należał do zwolenników współpracy z węglarstwem; 25 I 1833 r. wziął udział w paryskim obchodzie ku czci dekabrystów, w którym uczestniczyli także czołowi przedstawiciele francuskiej lewicy.
Zrażony niepowodzeniem ruchów rewolucyjnych we Francji, Niemczech i Włoszech zdecydował się K. na wyjazd do Ameryki. Przybył do Nowego Jorku w czerwcu 1833 r. Dość szybko opanował język angielski i znalazł środki utrzymania, chociaż nigdy majątku nie zrobił. W kwietniu 1834 r. zaopiekował się pierwszą większą grupą 235 polskich wychodźców politycznych, deportowaną z Triestu do Nowego Jorku przez rząd austriacki. Organizował dla nich zbiórkę funduszy i w ich imieniu negocjował w Waszyngtonie sprawę przyznania Polakom osad rolnych. Dzięki staraniom K-a Kongres przyznał Polakom ok. 10 000 ha gruntów w stanie Illinois, jednakże na warunkach tak uciążliwych, że projekt ten nigdy nie dał się zrealizować. W ciągu następnych lat, do r. 1838, K. stał na czele Komitetu Polskiego w Ameryce, troszczył się o sprawiedliwy rozdział wpływających funduszy składkowych, informował systematycznie prasę amerykańską o sprawie polskiej (m. in. broszura The Poles in the United States, Philadelphia 1837). W r. 1848 podążył do Europy celem wzięcia udziału w rewolucji, lecz zdaje się nie dotarł na Węgry i powrócił na drugą półkulę.
W r. 1837 założył szkołę w Ellicott’s Mills, Indiana. W l. 1840–4 uczył kolejno języków na uniwersytecie Virginia, w Waszyngtonie i w Bostonie. Od r. 1851 mieszkał w Nowym Jorku. Ogłosił m. in. Significance of Alphabet (Boston 1846) oraz Glossology, being a Treatise on the Nature of Language, and on the Language of Nature (New York 1852). Opracował szereg artykułów z zakresu językoznawstwa i orientalistyki dla „New American Cyclopaedia”. Interesował się językami oahui i nootka z Wysp Hawajskich oraz ułożył słowniczek: Vocabulary of Nootka Sounds. Zmarł na udar serca w Morrisonia, New York, 7 V 1860 r., rękopisy i notatki zapisał Węgierskiej Akademii Nauk.
Krosnowski, Almanach hist., 1837 s. 118, 1846 s. 221; Tyrowicz M., Towarzystwo Demokratyczne Polskie, 1832–1863, W. 1964; – Acs T., Akik elvándoroltak, Budapest 1940 s. 41–4; tenże, New Buda, Budapest 1941 s. 12–4; Csengery A., Krajtsir Károly, „Magyarország” (Pest) 1861 nr 21; Giedroyć F., Służba zdrowia w dawnem wojsku polskiem, W. 1927; Reychman J., K. K., lekarz i językoznawca, zapomniany uczestnik powstania listopadowego, działacz demokratyczny na emigracji, „Arch. Hist. Med.” T. 26: 1963 nr 12; Stasik F., Działalność K. K-a w czasie powstania listopadowego i na emigracji, „Przegl. Hist.” 1969 z. 1 (dalsza bibliogr.); Szinnyei J., Magyar irók élete és munkai, Budapest 1900 VII 182–3 (ze wzmianką o rzekomej autobiografii K-a w jego papierach w Węgierskiej Akademii Nauk; autobiografii tej tam nie ma); Wertheimer E., Magyarország és a forradalmi propaganda, „Századok” 1916 s. 233–4; Zalewski E., Polish Emigrees in the United States, „Polish-American Studies” T. 9: 1932 z. 3–4 s. 98–103; Zieliński S., Poczynania kolonizacyjne powstańców z 1830/31 r. w Stanach Zjednoczonych, „Morze” 1933 nr 5. s. 24–5; – Arch. Węgierskiej Akad. Nauk w Budapeszcie: Notatki i rękopisy; Zbiory Rapperswilskie w W.: „Memoriał do kongresu” z r. 1834 oraz „Dziennik czynności Komitetu Polskiego w Nowym Jorku”, 1834.
Jan Reychman