Potocki Karol lub Jan Karol (zm. ok. 1674), rotmistrz wojsk kor., podczaszy podolski, następnie podkomorzy bracławski. Jego przynależność rodowa nie jest dokładnie ustalona, opinie heraldyków są podzielone; w większości herbarzy uważany jest za Pilawitę, syna Mikołaja (zm. 1642), rotmistrza wojsk kor., i Włoszki Katarzyny Maurozzi; Uruski przypisał mu h. Lubicz, stwierdzając zarazem, iż był synem Floriana i Katarzyny z Jankowskich. Znając P-ego osobiście Jakub Michałowski podkreślał w jednej z relacji, że P. «szlachcic zacny i majętny» był «innego herbu» niż Mikołaj Potocki, hetman w. kor., a więc Pilawitą nie był.

W dn. 17 XI 1648 podpisał P. obiór Jana Kazimierza z woj. bracławskim, Zapewne, jako towarzysz jednej z chorągwi komputowych wojska kor., służył jeszcze za Władysława IV, gdyż w okresie walk z Kozakami w l. 1648–9 występował jako rotmistrz «JKM». Uczestniczył w walkach w oblężonym Zbarażu (10 VII–25 VIII 1649), gdzie miał odnieść ciężkie rany. Wg jednej z relacji jako rotmistrz dwóch chorągwi wkrótce po oblężeniu zmarł z ciężkich ran. W rzeczywistości stał wówczas na czele zaciągniętej własnym kosztem chorągwi kozackiej, która wchodziła w skład pułku podczaszego kor. Mikołaja Ostroroga. W wyniku ugody z Bohdanem Chmielnickim i chanem Islam Gerejem pod Zborowem 22 VIII 1649 został, wraz ze star. sokalskim Zygmuntem Denhoffem, oddany Tatarom w zastaw, by swoją osobą poręczać wypłacenie przez Rzpltą obiecanych Tatarom sum. W czasie pobytu w Bakczyseraju zaprzyjaźnił się z Suphan Gazi agą, późniejszym dowódcą oddziału Tatarów posiłkujących Rzpltą w r. 1656, zawarł z nim pobratymstwo. W marcu 1650 uczestniczył w rozmowach z wezyrem Sefer Gazi agą i Suphan Gazi agą, które prowadził w Bakczyseraju poseł królewski Wojciech Bieczyński na temat in. in. realizacji ugody zborowskiej i zwrócenia jeńców korsuńskich.

W kwietniu t. r. P. wrócił do kraju; był nadal rotmistrzem chorągwi kozackiej, która wg komputu wojska kor. popisanego pod Kamieńcem Podolskim po sejmie 1650 r. miała liczyć 100 koni, a jej porucznikiem był Wasilkowski. Chorągiew ta wchodziła wówczas w skład pułku Stanisława «Rewery» Potockiego. Wziął udział w wyprawie zimowo-wiosennej 1651 r. w głąb Ukrainy pod komendą hetmana polnego kor. Marcina Kalinowskiego. Następnie uczestniczył w kampanii beresteckiej, a także w pochodzie wojska kor. pod Białą Cerkiew. W czasie kampanii ukrainnej M. Kalinowskiego, zakończonej klęską pod Batohem, przebywał wraz z chorągwią w grupie jazdy pod komendą «Rewery» Potockiego w okolicach Kamionki. Na sejmiku we Włodzimierzu 11 VI 1652 szlachta woj. wołyńskiego zaleciła go do nagrody za zasługi wojenne, jako że od najmłodszych lat swoich «z ruiną swą fortun służy Rzeczypospolitej». Zgodnie z popisem wojska kor. pod Sokalem (1 X 1652) stał na czele chorągwi kozackiej (99 koni), której porucznikiem był Andrzej Potocki. Na sejmiku generalnym ziem ruskich 8 III 1653 został obrany posłem z woj. bracławskiego na sejm w Brześciu Lit. Domagano się wówczas wypłacenia żołdu za dwie przesłużone ćwierci chorągwi P-ego, zaciągniętej jego własnym kosztem i będącej w oblężeniu zbaraskim, ponieważ P. nie wziął żadnej zapłaty, pozostając wówczas w niewoli u Tatarów. P. uczestniczył w kampanii żwanieckiej 1653 r., a jego chorągiew kozacka (85 koni) wchodziła w skład pułku «Rewery» Potockiego. Zapewne w r. 1654 otrzymał urząd podczaszego podolskiego. W czasie najazdu szwedzkiego, po klęsce pod Wojniczem, zgodnie z instrukcją dla wojska kor. z 22 X 1655, wszedł do delegacji udającej się do Karola X Gustawa w sprawie podporządkowania mu wojska kwarcianego. Po złożeniu przysięgi pod Nowym Miastem Korczynem na wierność Karolowi X Gustawowi (13 XI t. r.) wraz z pozostałymi chorągwiami dywizji «Rewery» Potockiego udał się na leże zimowe w woj. bełskim. Następnie uczestniczył w zawiązaniu się konfederacji tyszowieckiej opowiadającej się za Janem Kazimierzem; podpisał się pod aktem konfederacji 29 XII 1655. Pod rozkazami nowego regimentarza Stefana Czarnieckiego, który przejął część dywizji Potockiego, bił się w kampanii zimowo-wiosennej 1656 r., zakończonej bitwą pod Gołębiem (18 II t. r.). Następnie wziął udział w popisie grupy Stefana Czarnieckiego pod Lwowem przed Janem Kazimierzem (6 III 1656). Uczestniczył również w r. 1656 w walkach nad Sanem, bitwie wareckiej, wyprawie wielkopolskiej pod komendą Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego, a także w bitwie warszawskiej (28–30 VII t. r.), wchodząc wraz z chorągwią w skład pułku «Rewery» Potockiego.

W r. 1657 P. wziął udział w kampanii przeciwko Jerzemu Rakoczemu, zakończonej walkami pod Czarnym Ostrowem i Międzybożem. Zimę 1657/8 spędził wraz z chorągwią na leżach na Wołyniu. Dn. 21 VI 1658 na sejmiku we Włodzimierzu został obrany posłem z woj. bracławskiego na sejm walny warszawski. W r. 1660 uczestniczył w kampanii cudnowskiej na czele własnej chorągwi kozackiej. Chorągiew ta wzięła udział w konfederacji wojska kor. w l. 1661–3, pozostając w składzie pułku strażnika związkowego Szaniawskiego. P. chyba do konfederacji nie przystąpił. Był na sejmiku w Żytomierzu 28 III 1661 i został obrany posłem na sejm, na którym powołano go do komisji wyznaczonej dla wojska zaporoskiego. Wziął następnie udział w wyprawie zadnieprzańskiej Jana Kazimierza na przełomie 1663/4 r., wchodząc wraz ze swoją chorągwią (100 koni) w skład pułku J. Lubomirskiego. Należał do tej grupy rotmistrzów, którzy cieszyli się poparciem dworu królewskiego. Był w okresie trwania związku wojska kor. jednym z informatorów króla o sytuacji w kole konfederackim, spełniał również pewne misje z polecenia Jana Kazimierza. Na sejmiku w Żytomierzu 19 II 1665 został obrany posłem na sejm warszawski. Jego chorągiew w maju t. r. wchodziła w skład załogi Czehrynia i zapewne na jej czele stał wówczas por. Florian Mroczkowski.

W okresie wojny domowej z J. Lubomirskim chorągiew P-ego nie przyłączyła się do chorągwi konfederackich pod komendą Adama Ostrzyckiego; pozostała po stronie króla i przebywała na Ukrainie pod dowództwem regimentarza Sebastiana Machowskiego. Dn. 16 III 1666 został P. wyrokiem Trybunału Lubelskiego wraz z innymi rotmistrzami skazany zaocznie na infamię za szkody poczynione przez jego chorągiew pancerną w miasteczku Bazalji nad rzeką Słuczą w pow. krzemienieckim. Do wykonania wyroku oczywiście nie doszło, gdyż P. będąc «w polu» podlegał jurysdykcji hetmańskiej. Jeszcze przed abdykacją Jana Kazimierza otrzymał P. urząd podkomorzego bracławskiego za zasługi wojenne (ok. r. 1666). Z tym tytułem odbierał już we Lwowie 6 IX 1667 zaległy żołd. Na sejmie elekcyjnym 1669 r. reprezentował woj. bracławskie, był deputatem do ułożenia paktów konwentów, podpisał elekcję Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Nadal służył w armii kor., a jego chorągiew pancerna wchodziła w latach siedemdziesiątych w skład pułku chorążego kor. Mikołaja Sieniawskiego. W dn. 15 XII 1671 wziął udział w obradach sejmiku we Włodzimierzu i został wybrany na posła na sejm warszawski 1672 r. Był również posłem bracławskim na sejm majowy t. r. Zapewne wycofał się ze służby wojskowej w r. 1672, gdyż w kompucie wojska starego i nowego zaciągu w r. 1673 nie znajdujemy już jego chorągwi.

Dane o sytuacji majątkowej P-ego są znikome. Miał jakąś dzierżawę w woj. kijowskim pod Bielijówką, w r. 1661 był właścicielem dóbr Uściług na Wołyniu, wniesionych mu przez żonę Annę z Łysakowskich. Data jego śmierci nie jest znana. Zmarł zapewne na przełomie 1674/5 r.

Być może, że synem jego był Jan Antoni, który w r. 1674 podpisał (jako podkomorzyc bracławski) elekcję Jana Sobieskiego, a następnie (jako łowczy bracławski od r. 1685) należał do grona elektorów Augusta II. Był właścicielem dziedzicznych dóbr w pow. owruckim – Narodycze, które często było zajeżdżane przez wojsko, o czym świadczą skargi J. A. Potockiego z l. 1684–92.

 

Dworzaczek; Niesiecki, VII 431; Uruski, XIV 280; Żychliński, XIV 23; Elektorowie, s. 175; Elektorów poczet, s. 283; – Czapliński W., Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny szwedzkiej, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 I 60; Kersten A., Z badań nad konfederacją tyszowiecką, „Roczn. Lub.” T. 1: 1958 s. 116; Kubala L., Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem, w: Szkice historyczne, S. 2., W. 1923 s. 108; Lasocki Z., Czy Skrzetuski był Kozakiem? W. 1935 s. 17; Teodorczyk J., Wyprawa zimowa Czarnieckiego 1–20 II 1656 r. Bitwa pod Gołębiem, w: Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, W. 1973 s. 268, 293; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV 512–13, V 496–7, VI cz. 1 s. 232–3; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965 s. 63; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, II t. 1 s. 438, 457, t. 2 s. 36, 107, 118, 177, 299, 323, III t. 1 s. 222, t. 2 s. 56, 113, 159, 232; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1, W. 1978 s. 97; Dokumenty ob osvoboditel’noj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654, Kiev 1965 nr 94, 207, 235; Jemiołowski M., Pamiętnik towarzysza lekkiej chorągwi Lw. 1850 s. 14; Michałowski J., Księga pamiętnicza, s. 468, 540, 547, 678; Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 II 12; Oświęcim, Diariusz 1643–51, s. 288, 310; Pamiętniki o wojnach kozackich za Chmielnickiego przez nieznanego autora, Wr. 1842 s. 68; Pasek J., Pamiętnik, Kr. 1929 s. 73–4; Veličko S., Letopis sobytij v Jugozapadnoj Rossii v XVII veke, Kiev 1864 IV 74; Vol. leg., IV 253, 400, 764, V 38, 324, 974; – AGAD: ASW Dz. 86 nr 40 s. 52, nr 123 s. 8, 23, 32, 74, 135–138, nr 124 s. 45, Dz. 85 nr 89 s. 1–8, ASK VI nr 6 s. 116, 125, nr 9 s. 128, 340, 529, 547, 556, nr 11 s. 415, nr 12 s. 35, 164, 168, nr 13 s. 46, 51, nr 14 s. 450, 486, Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 11 nr 1447; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Zbiór Rusieckich IT 363, «Pinocciana», s. 887–891, Zbiór Rusieckich rkp. 31 s. 113–116, Castr. Crac. Rel. t. 79 s. 893–896, t. 81 s. 155–156, Arch. Sanguszków rkp. 170 s. 281–285; B. Czart.: rkp. 1957 s. 6–8; B. Gdań. PAN: N1. 563 nr 6, 50; B. Jag.: rkp 5349 t. I, 671; B. Kórn.: rkp. 342 s. 162–164; B. Narod.: rkp III 3091 s. 61– 62v.; B. Ossol.: rkp. nr 224/II 1021–1024, nr 5656 s. 229–235; B. PAN w Kr.: rkp. nr 1046 s. 203–205, nr 1404/III 51; B. Raczyńskiego: rkp. 375 s. 321–324.

Mirosław Nagielski