Kazimierz III (koniec XIII – 1. poł. XIV w.), książę inowrocławski i gniewkowski. Był synem Ziemomysła (zm. 1287) i Salomei, córki ks. Sambora pomorskiego. Jako datę urodzenia K-a przyjmuje się lata 1278–1280 na tej podstawie, że w r. 1290 K. występował obok matki oraz starszych braci, Leszka i Przemysła, jako współwystawca dokumentu; powinien by więc mieć wówczas lata sprawne, tj. przynajmniej ukończony dwunasty rok życia. Nie jest to jednak wskazówka niezawodna, skoro znamy w dynastii piastowskiej szereg niewątpliwych wypadków występowania synów nieletnich w roli współwystawców dokumentów. Co najmniej do r. 1301 K. i bracia wraz z matką zarządzali swoją dzielnicą wspólnie, przy czym prym wiedli Leszek i Przemysł. Jeszcze w r. 1301 ani K., ani Salomea nie mieli własnych pieczęci. Prawdopodobnie w r. 1302 bracia podzielili między siebie ojcowską spuściznę. K-owi przypadł Gniewków. Wydaje się, że położona na kresach kasztelania michałowska miała stanowić wspólną własność wszystkich trzech braci; podobnie, być może, świeżo nabyta kasztelania wyszogrodzka. Mimo przeprowadzonego podziału K. i Przemysł pozostali, przynajmniej do r. 1310, braćmi «niedzielnymi», przy czym K. nie rozwijał w tym okresie żadnej samodzielnej działalności.
 
Pierwszym znanym aktem politycznym, w którym przynajmniej formalnie uczestniczył K., był układ ks. Salomei i jej synów z mistrzem pruskim Meinhardem z r. 1292 w sprawie wybudowanego przez Krzyżaków młyna w Lubiczu na Drwęcy; oddano Zakonowi wyspę przy młynie, na ważnym strategicznie brodzie tej rzeki. Po śmierci Przemysła II w r. 1296 K. z braćmi znalazł się prawdopodobnie wśród sprzymierzeńców ks. Henryka głogowskiego, pretendującego do sukcesji wielkopolsko-pomorskiej, a w każdym razie nie udzielił poparcia konkurentowi Głogowczyka w walce o tę sukcesję, stryjowi Władysławowi Łokietkowi. W r. 1300 K. – podobnie jak bracia i inni książęta – złożył zapewne hołd lenny Wacławowi II. Gdy w r. 1303 Leszek zastawił zakonowi krzyżackiemu ziemię michałowską, zastrzegając braciom prawo wykupna tej ziemi, K. wraz z Przemysłem parokrotnie usiłował ją z rąk krzyżackich wykupić. Ostatecznie w r. 1317 Leszek zrzekł się zastawu na rzecz Zakonu, na co i K. wyraził prawdopodobnie swą zgodę.
 
Kiedy w 1306 r. ustały rządy Przemyślidów w Polsce, a Łokietek walczył o zjednoczenie państwa, K. z bratem Przemysłem znalazł się wśród jego sprzymierzeńców. Około tego właśnie czasu Łokietek osadził K-a w Tczewie, jako swego namiestnika na część Pomorza. (Podobne stanowisko w Świeciu objął Przemysł). Jesienią 1308 r. Krzyżacy, wezwani na pomoc przeciwko Brandenburczykom, zajęli podporządkowany bezpośrednio Łokietkowi Gdańsk, a wnet podeszli pod Tczew; K. próbował wstrzymać ten najazd osobistą interwencją u mistrza Henryka von Plotzke. Próba jednakże zawiodła, Tczew został przez Krzyżaków zajęty w początkach 1309 r., a K. musiał uchodzić, prawdopodobnie na Kujawy. W r. 1315 towarzyszył Władysławowi Łokietkowi na wiecu w Słupcy. Istnieje pogląd, że po zdobyciu Wielkopolski w r. 1314 Łokietek ustanowił K-a i Przemysła z kolei swoimi namiestnikami w tej dzielnicy. W każdym razie w r. 1316 K. i Przemysł występują z tytułem «panów Poznania». Z niewiadomych powodów K. nie znalazł się wśród świadków strony polskiej w procesie polsko-krzyżackim w l. 1320–1.
 
W r. 1332 K. został oblężony przez Krzyżaków w Gniewkowie. Zobowiązał się wraz z rodziną opuścić i spalić gród, co poręczył oddaniem Krzyżakom nie znanego z imienia syna na zakładnika. Nie wiadomo, czy w okresie krzyżackiego władania na Kujawach (1332–43) pozostawał z rodziną w swojej dzielnicy, czy może znalazł schronienie u brata Przemysła osadzonego przez Łokietka w Sieradzu, czy wreszcie w Łęczycy u byłego ks. dobrzyńskiego Władysława, z którym łączyły K-a jakieś bliższe stosunki. Wiadomo tylko, że w r. 1339 K. zeznawał w polsko-krzyżackim procesie w Warszawie jako świadek strony polskiej, a 13 VII 1343 r. wraz z Władysławem dobrzyńskim udzielił zakonowi krzyżackiemu gwarancji pokojowych, w związku z zawartym właśnie między królem Kazimierzem a Zakonem traktatem kaliskim. W wyniku tego traktatu Krzyżacy opuścili Kujawy, a K. powrócił zapewne wtedy do Gniewkowa. W rządach wewnętrznych K-a na uwagę zasługuje przede wszystkim spór tego księcia (i jego brata Przemysła) z biskupem włocławskim Gerwardem, oddanym rzecznikiem Władysława Łokietka w jego planach koronacyjnych, akcji antykrzyżackiej itp. Spór miał podłoże majątkowe, ale wydźwięk polityczny. Przebieg jego był ostry, książęta bowiem uwięzili Gerwarda wraz z prepozytem włocławskim. Gerward zaś obłożył klątwą książąt i niektórych ich urzędników, a na kraj rzucił interdykt. Spór został zażegnany dzięki ustępliwości Gerwarda i zakończony prawie pełnym sukcesem książąt.
 
K. był żonaty co najmniej od r. 1308, ale żony jego nie znamy ani z imienia, ani z pochodzenia. Miał kilkoro dzieci, z których imiennie znany jest syn Władysław Biały i córka Elżbieta, żona Stefana II Kontromanića, bana Bośni. K. zmarł po 22 VIII 1345 r., a zapewne przed 13 V 1350 r., gdyż nie wymienia go traktat Kazimierza Wielkiego z Danią, wystawiony pod tą datą. Dn. 24 IV 1353 r. księciem Kujaw i panem na Gniewkowie tytułował się już syn K-a, Władysław Biały.
 
 
Balzer, Genealogia, s. 358–60; Dworzaczek, Genealogia; – Balzer O., Królestwo Polskie, Lw. 1919–20 II 146, III 163, 170, 195–200; Baszkiewicz J., Powstanie zjednoczonego państwa polskiego (na przełomie XIII i XIV w.), W. 1954 s. 271, 374, 408, 416–9; Bieniak J., Rola Kujaw w Polsce Piastowskiej, „Ziemia Kujawska” T. 1: 1963 s. 27–71; Biskup M., Analiza bitwy pod Płowcami i jej dziejowego znaczenia, tamże, s. 73–104; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343, W. 1927 (szczególnie rozdz. V); Kętrzyński W., Ziemia michałowska, przyczynek do historii fałszerstw krzyżackich, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1904 XLV 349–56; Kłodziński A., Warunki odzyskania przez Łokietka Wielkopolski w r. 1314, „Spraw. PAU” T. 24: 1919 nr 5 s. 7–11; Kujot S., Dzieje Prus Królewskich, Cz. I do roku 1309, Tor. 1913–8 (szczególnie s. 1223, 1233–4, 1245–8, 1251–5), Roczniki Tow. Nauk. w Tor., XX–XXV; toż, Cz. II 1309–1380, Tor. 1942 (szczególnie s. 168), tamże, XXIX–XXXI; Semkowicz A., Krytyczny rozbiór dziejów polskich Jana Długosza do roku 1384, Kr. 1887 s. 333–4, 352, 360; Sobociński W., Historia rządów opiekuńczych w Polsce, „Czas. Prawno-Hist” T. 2: 1949 s. 318–25; Tymieniecki K., Proces polsko-krzyżacki z lat 1320–1321, „Przegl. Hist.” T. 24: 1917–8 s. 77–148; Wasilewski T., Przyczynki źródłowe do stosunków Polski ze Słowiańszczyzną południową w wiekach XIII–XVI. Elżbieta córka Kazimierza III księcia inowrocławskiego i gniewkowskiego, banica Bośni, Studia Źródłoznawcze, W.–P. 1963 VIII 119; Zajączkowski S., Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lw. 1929; – Cod. Pol., II nr 169, 179, 184, 185, 199, 472, 492, 497, 508; Cod. Pruss., II nr 25, 59, III nr 34; Długosz, Historia, III 45–9, 155, 207–8; Dokumenty kuj. i maz., s. 130 nr 18, s. 236 nr 62, s. 237 nr 63, s. 238–9 nr 64, s. 241 nr 67; Kod. Wpol., II nr 836, 979; Lites, I s. 20–1, 236, 282–5, 296–9; Mon. Pol. Hist., II 642, 661, III 283, 541, IV 196, 651, 652, 655; Pomm. Urk.-buch. nr 658, 671, 693; Preuss. Urk.-buch, I-2, nr 808, 826, II-1, nr 48, 187, 236; Schles. Reg., nr 3635 (1316 r.); Trzydzieści dokumentów katedry płockiej (1230–1317), Wyd. W. Kętrzyński, Lw. 1888 nr 19; – AGAD: Teki Naruszewicza, VII k. 259.
 
 
                                                                                                                                                                                                                               Jerzy Wyrozumski