Kalinowski Wincenty Konstanty, pseud. Chamowicz, Jasko haspadar spad Wilni, Wasyl Switka (1838–1864), działacz rewolucyjny w powstaniu styczniowym na Litwie i Białorusi. Ur. 21 I w Mostowlanach w pow. wołkowyskim gub. grodzieńskiej, był synem Szymona i Weroniki z Rybińskich. Ojciec K-ego dorobił się, założywszy niewielką manufakturę tkacką, którą pomieścił w nabytym przez siebie (1850) folwarku Jakuszówka. K. był jednym z 17 rodzeństwa i przebijał się w życiu o własnych siłach. W l. 1850–5 uczęszczał K. do słynnej niegdyś szkoły w Świsłoczy, a po jej ukończeniu wyjechał na uniwersytet do Moskwy, gdzie studiował jego brat Wiktor; po pół roku przenieśli się obaj bracia do Petersburga, gdzie K. rozpoczął studia na Wydziale Prawa i otrzymał stypendium. W Petersburgu należał do przywódców studenckiego «Ogółu» polskiego i nawiązał też kontakt z polskimi i rosyjskimi kołami rewolucyjnymi, zwłaszcza z kołem Z. Sierakowskiego i J. Dąbrowskiego. Okres pobytu w Petersburgu był dla K-ego szkołą jego późniejszych poglądów rewolucyjnych. W początku 1861 r. jako kandydat nauk prawnych złożył w Wilnie podanie o przyjęcie na służbę rządową, ale nie został przyjęty. Wraz z W. Wróblewskim zawiązał wówczas w Grodzieńszczyźnie tajną organizację rewolucyjną, stawiając sobie jako główny cel przygotowanie chłopów do masowego ludowego powstania. Przebrany za kupca wędrownego lub nawet włóczęgę, przemierzał wspólnie z F. Różańskim Grodzieńszczyznę, wyjaśniając chłopom oszukańczą tendencję carskiego ukazu uwłaszczeniowego, zapowiadając bliskie zdobycie ziemi i wolności poprzez obalenie caratu. W celach propagandowych K. rozpoczął wydawanie tajnego czasopisma w jęz. białoruskim pt. „Mužyckaja Prauda”. Pierwszy numer (druk. łacińską czcionką, prawdopodobnie w Grodnie) ukazał się w początkach lipca 1862 r., ostatni numer (7) wyszedł już po wybuchu powstania. Pismo to, redagowane z udziałem W. Wróblewskiego, podpisywano zbiorowym pseudonimem Jasko haspadar spad Wilni. „Mużyckaja Prauda” rozchodziła się szeroko po całym obszarze Białorusi, a w kolportażu jej uczestniczyło wielu chłopów. Mobilizowała ona chłopów białoruskich do walki z caratem, ukazując w nim głównego winowajcę uciskającej chłopów pańszczyzny, podatków, służby rekruckiej i prześladowania wyznaniowego. Wzywała zarazem chłopów do sprzymierzania się z ruchem rewolucyjnym polskim i w związku z tym popularyzowała program społeczny Centralnego Komitetu Narodowego.
W połowie lata 1862 r. K. zakończył prace organizacyjne w woj. grodzieńskim i przeniósł się do Wilna, w związku, być może, z planami J. Dąbrowskiego rychłego wywołania powstania. Dn. 30 VII obecny był w Kiejdanach na ślubie Z. Sierakowskiego. W Wilnie K. wszedł to tzw. Komitetu Ruchu, wkrótce zaś, po wyjeździe L. Zwierzdowskiego, K. zajął w tym komitecie czołowe stanowisko. Zagrożony aresztowaniem, przeszedł w tym czasie do nielegalnej działalności. Jako przywódca «czerwonych» na Litwie wszedł w zatarg z warszawskim Komitetem Centralnym i jego komisarzem w Wilnie, N. du Lauransem. Uznając potrzebę wspólnego działania, bronił przecież niezawisłości Litwy od Warszawy ze względów zarówno zasadniczych, jak i taktycznych. Rokowania prowadzone w tej sprawie z O. Awejdem przez wysłanników K-ego do Warszawy: E. Weryhę i B. Dłuskiego (listopad 1862 – styczeń 1863) nie zostały sfinalizowane. W tym czasie K. jeździł do Petersburga, być może dla nawiązania kontaktu z Komitetem Ziemli i Woli. Jako organ Komitetu Prowincjonalnego Litwy założył pismo tajne: „Chorągiew Swobody” (nr 1 z 1 I 1863).
Z chwilą wybuchu powstania w Królestwie poparł je bez zastrzeżeń, ogłaszając 1 II uwłaszczenie chłopów na zasadach przyjętych przez Rząd Tymczasowy. W jednej z instrukcji wzywał dowódców powstańczych, aby karali śmiercią, z wyroku sądu wojennego, właścicieli ziemskich szczególnie okrutnie uciskających chłopów. Tymczasem «biali» przeszli na stronę ruchu; w marcu Rząd Tymczasowy oddal władzę na Litwie w ręce Wydziału o składzie czysto ziemiańskim, pod przewodnictwem J. Gieysztora. K. ostro zaprotestował przeciw temu zwycięstwu kontrrewolucji; mimo to podporządkował się Wydziałowi. Objął początkowo funkcje pomocnika naczelnika miasta Wilna (przy A. Oskierce), a następnie przyjął nominację na komisarza w woj. grodzieńskim. Być może, iż misja ta była najwygodniejszą formą pozbycia się z Wilna niebezpiecznego człowieka.
Jako komisarz K. rozbudował organizację grodzieńską, nastawiając ją przede wszystkim na współpracę z dowództwem wojskowym, tj. pomoc w werbunku i zaopatrywaniu oddziałów. Przebywał dużo w terenie, odwiedzając obozy partyzanckie; jego wysiłkom przypisać należy liczny udział chłopów białoruskich w walce zbrojnej. W końcu maja zaczęły się aresztowania członków Wydziału. K. przybył wówczas do Wilna, wezwany, jak się zdaje, przez du Lauransa, który chciał posłużyć się nim przeciw stygnącym już w zapale «bialym» przywódcom. Wykorzystując konflikt między du Lauransem a Gieysztorem, K. umacniał swoje stanowisko w Wydziale, zrazu jako sekretarz, a następnie kierownik wydziału spraw wewnętrznych. Z jego inicjatywy ukazała się w języku białoruskim (być może już w czerwcu) odezwa do chłopów, zwalczająca antypowstańczą propagandę M. Murawiewa. Z pomocą najbliższego sobie W. Małachowskiego K. w końcu lipca odsunął od władzy Gieysztora, przekształcając Wydział na Komitet Litewski, formalnie tylko zależny od Warszawy. Przysłany do Wilna Awejde musiał pogodzić się z tym stanem rzeczy wobec całkowitego odstąpienia «białych» od powstania. K. otrzymał nominację na komisarza pełnomocnego Rządu Narodowego na Litwę.
Odtąd w ciągu pół roku K. stał na czele powstania litewskiego, które jednak obumierało już pod ciosami Murawiewa. Musiał też K. zgodzić się na wydanie rozkazu rozpuszczenia oddziałów na okres zimy 1863/4 r., licząc się jednak z możliwością pozostawienia kadr, które z wiosną rozwinęłyby się w armię narodową uzupełnioną pospolitym ruszeniem. Musiał również wydać okólnik zezwalający na podpisywanie adresów wiernopoddańczych, chcąc w ten sposób złagodzić terror murawiewowski w stosunku do bezbronnych; potępił jednak list biskupa żmudzkiego M. Wołonczewskiego, wzywający ludność do zaprzestania walki. Zmieniając często miejsce zamieszkania, kontaktując się tylko z pewnymi osobami, zdołał K. przetrwać do początków lutego 1864 r., kiedy to nastąpiła ostateczna katastrofa. Zdradzony przez W. Parfianowicza został K. aresztowany w nocy z 9 na 10 II w gmachu pouniwersyteckim (gdzie mieszkał pod nazwiskiem W. Witożeńca). W pierwszym przesłuchaniu K. wyparł się jakiejkolwiek działalności, przyznając się jedynie do krótkiego pobytu w oddziale B. Wysłoucha. Skonfrontowany z pewnymi osobami przyznał się wreszcie do swego nazwiska. W dalszym śledztwie, trwającym miesiąc, nie wydał nikogo, ani też nie wyjawił całej swej bogatej działalności (np. ukrył fakt organizowania Grodzieńszczyzny podając, iż wówczas przebywał u swego ojca). W obszernym piśmie-wyznaniu z 28 II odpierał zarzut działania przeciwko Rosji, twierdząc, że walczył jedynie dla wyzwolenia z ucisku ludu wiejskiego. Sąd wojenny skazał go na śmierć przez rozstrzelanie (co Murawiew zmienił na powieszenie) «za przyjęcie stanowiska członka rewolucyjnego Komitetu Litewskiego, a potem głównego naczelnika powstania w tutejszym kraju». Dn. 22 III o godz. 1030 K. został stracony na placu Łukiskim w Wilnie. Gdy w odczytywanym mu wyroku nazwano go szlachcicem, miał wykrzyknąć: «Nie ma szlachty! Wszyscy są równi!».
K. przeszedł do tradycji jako wybitny rewolucyjny demokrata Litwy i Białorusi z okresu powstania styczniowego oraz jako pierwszy rewolucyjny przywódca ludu białoruskiego. O interpretację jego poglądów, o jego przynależność narodową do dzisiaj toczą się spory. Polak z pochodzenia, stawiał na naczelnym miejscu dobro ludu chłopskiego swoich stron rodzinnych; nie głosił zerwania z Polską, ale domagał się uszanowania odrębności narodowej tego ludu. Ideowy przeciwnik K-ego, J. Gieysztor, tak o nim pisał: …«przy gorącym patriotyzmie odznaczał się K-krańcowymi teoriami, kochał lud, w nim widział przyszłość Polski… Wytrwałości niezrównanej jak i osobistego poświęcenia, był najpiękniejszym, najczystszym przedstawicielem niezrównanego spiskowca, ten jeden człowiek wystarczał za seciny, bo umiał pracować, poświęcać się i ukrywać…».
Gąsiorowski J., Bibliografia druków dotyczących powstania styczniowego 1863–1865, W. 1923; Kozłowski E., Bibliografia powstania styczniowego, W. 1964; [Nowolecki A.] Kolumna Z., Pamiątka dla rodzin polskich, Kr. 1868 cz. 1 s. 70; Stupnicki H., Imionospis poległych i straconych ofiar powstania w 1863 i 1864 r., Lw. 1865; – Abramavičjus, Valerij Vrublevskij, K stoletiju geroičeskoj bor’by za našu i vašu svobodu, Moskva 1964; Beiersdorf O., K. K. Popularny szkic o K. K-m, Kr. 1955; Cvikevič I., K. K., „Polymja” 1924 nr 2; [Dąbrowski J.] Grabiec J., Rok 1863, P. 1922; Fajnhauz D., K. K., „Pergale” 1951 nr 5; Janulaitis A., Powstanie w Litwie 1863–1864, Wil. 1923; Kąkolewski K., K. K. i jego pisma w l. 1862–1864, Z dziejów współpracy rewolucyjnej Polaków i Rosjan w drugiej połowie XIX w., Wr. 1956; Kisialeu G., Sejbity večnaga, Minsk 1963; Kordowicz W., K. K. Rewolucyjna demokracja polska w powstaniu styczniowym na Litwie i Białorusi, W. 1955 (błędne dane co do pochodzenia rodziny i stanu majątkowego); Limanowski B., Historia powstania narodu polskiego 1863 i 1864 r., Wyd. 2., Lw. 1909; tenże, W. Wróblewski, Szermierze wolności, Kr. 1911; Ljaskovskij A., Litva i Belorussija v vostanii 1863 g. (Po novym archivnym materialam), Berlin 1939; Ločme’l I., Očerk bor’by belorusskago naroda protiv pol’skich panov, Moskva 1940; Luščickij I., Socijalna-palityčnyja pogljady K. K-ego, „Polymja” 1948 nr 6; Percev V., K. K, „Polymja” 1945 nr 9–10; Przyborowski, Dzieje 1863 r., II 260, III 3–8, 18, 22, 31, 32, 40, V 47, 116, 119, 120, 413; tenże, Historya dwóch lat, V 313–5; tenże, Ostatnie chwile powstania styczniowego, Kr. 1887 I 19, 332–6, II 311; Sladkevič N., Revoljucionery v Peterburgskom universitete, „Vest. Leningr. Gosud. Univ.” 1947 nr 11; Smirnov A., Gistoryki Narodnaj Pol’šči pra K. K-ga, „Polymja” 1958 nr 1; tenże, K. K., Moskva 1959 (fot.); tenże, K. K. borec i myslitel’, „Vopr. Filos.” 1951 nr 2; tenże, K. K. u paustanni 1863 goda, Minsk 1959; tenże, Mužyckaja Prauda, Vosstanie 1863 g. i russko-polskie revoljucionnye svjazi, Moskva 1960; tenże, Vosstanie 1863 goda v Litve i Belorussi, Moskva 1963; Stankevič A., Da gistoryi belorusskaga polityčnaga vyzvalenija. Z nagody 70-leccja smerti K. K-ego red. Mužyckoj Praudy (1864) i 50-Ieccja Gomonu (1884), Vil’na 1934; tenże, K. K. Mužyckaja Prauda i ideja nezaležnasci Belarussi, Vil’na 1933; tenże, Mužyckaja Prauda i Gomon, Kalos’se 1934; Szczotka S., Zaburzenia chłopskie na Białostocczyźnie (1861–1869), W. 1954; Witkowski J., Powstanie 1863 r. i rosyjski ruch rewolucyjny początku 1860 lat, Mińsk 1931; – Archivnye materiały Murav’evskago Muzeja, otnosjaščiesja k pol’skomu vosstaniju 1863–64 gg. v predelach Severo-Zapadnago Krajs. Sost. A. Milovidov, C. 1–2, Vil’na 1913–15; Awejde O., Zeznania śledcze i zapiski, Moskwa 1961; Cylov N., Dnevnik člena vilenskoj političeskoj tin I., Iz zapisok…, S. Pet. 1905; Pis’mo ad Jaska gaspadara spad Vilrti do muzykov zjafnli pol’skoj, Vil. 1863 (druk przypisywany K-emu, wyd. prawdopodobnie przez „białych” jako akt przeciwpropagandy rewolucyjnej); Pismo spod Szubienicy, Giller, Historia powstania, I 327–35 (autentyczność tych ostatnich wyznań K-ego bywa kwestionowana); Powstanie styczniowe. Rosyjsko-polskie związki rewolucyjne, Moskwa 1963 I–II; Ratć V., Svedenija o pol’skom komissii pri gr. Murav’eve 1863–64 g., Russkij Archiv, 1906 t. 3; Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857–1865, Wil. 1913 I–II (fot.); Kazn’ K. K-ego, Chrestomatija po istorii SSSR. Izd. 2., Moskva 1954 III 160–1; Mosolov A., Vilenskie očerki 1863–1865 (Murav’evskoe vremja), S. Pet. 1898; Nikomjateže 1863 g. v severozapadnoj Rossii, Vil’na 1867 I–II; Rok 1863 na Mińszczyźnie. (Materiały Archiwum Wydz. III b. Kancelarii Cesarskiej), Zebr. i oprac. J. Wikowski, O. Janiewicz, L. Lech, Mińsk 1930; Różański F., Z województwa grodzieńskiego. W 40 rocznicę powstania 1863 r., Lw. 1903; Sbornik rasporjażenij grafa M. N. Murav’eva po usmireniju pol’skago mjateža v Severo zapadnych gubernijach 1863–4, Sost. N. Cylov, Vil’na 1866; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym. Z. Janczewski, K. Majewski, O. Awejde, W. Daniłowski, Oprac. S. Kieniewicz, Wr. 1956; – „Czas” 1864 nr 73.
Red.