Jogiches Leon, pseud. Tyszka Jan, Grozowski Kazimierz, Engelmann Otto, Lowka, Andrzej (1867–1919), wybitny działacz polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego. Ur. w Wilnie, syn Samuela i Zofii, pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Rychło jednak zerwał z nią, rzucił gimnazjum (po ukończeniu 6 klas) i poszedł do pracy w warsztacie ślusarskim. Działalność rewolucyjną w rodzinnym mieście rozpoczął w połowie lat osiemdziesiątych; m. in. pomagał w rozpowszechnianiu literatury socjalistycznej na terenie Rosji. Kierował siecią kółek socjalistycznych w Wilnie, stanowiących etap przejściowy od narodnictwa do organizacji marksistowskich. Miał powiązania z warszawską grupą II «Proletariatu». Aresztowany w r. 1888, J. został oskarżony o działalność antypaństwową i na mocy decyzji cara Aleksandra II z 26 IV 1889 r. skazany na 4 miesiące więzienia, a następnie poddany nadzorowi policji na jeden rok. W maju 1890 r. J. wyśliznął się z rąk żandarmów, którzy chcieli przekazać go władzom wojskowym dla odbycia służby w armii (miał być wysłany do Turkiestanu), i zbiegł do Szwajcarii.
Osiadł początkowo w Genewie, później w Zurychu pod nazwiskiem Grozowski. Tutaj współpracował z założoną przez J. Plechanowa grupą «Wyzwolenie Pracy» w zakresie wydawania literatury marksistowskiej. Po zaznajomieniu się w r. 1890/1 na emigracji szwajcarskiej z Różą Luksemburg został przez nią wciągnięty do udziału w polskim ruchu robotniczym. Z tego okresu datuje się też początek jego małżeństwa z R. Luksemburg; związek ten przetrwał do r. 1906. Mimo iż zarówno J., jak i R. Luksemburg stanowili każde dla siebie nieprzeciętną indywidualność, przez kilkunastoletni okres wspólnego pożycia silnie oddziaływali wzajemnie na siebie w kierunku krystalizowania własnych poglądów ideowo-politycznych, w działalności każdego z nich należy więc dopatrywać się najczęściej pewnej syntezy wspólnych przemyśleń i dociekań. Bez wyjaśnienia tego faktu obraz życia i działalności J-a byłby niepełny. Również po rozejściu się ich małżeństwa utrzymywali oni nadal ścisły kontakt w bieżącej pracy polityczno-organizacyjnej. Na wiosnę 1892 r. stosunki między J-em a członkami grupy «Wyzwolenie Pracy» pogorszyły się na tle osobisto-organizacyjnym. Jako przeciwwaga wydawnictw grupy «Wyzwolenie Pracy» zaczęła ukazywać się w r. 1894 seria broszur pod red. B. Kriczewskiego i ideowym kierownictwem J-a, p. n. Socjal Demokratičeskaja Biblioteka. W tym samym czasie J. wraz z R. Luksemburg, J. Marchlewskim i B. Wesołowskim pracowali nad utworzeniem marksistowskiej partii wśród polskich robotników. Wynikiem tej akcji, prowadzonej równolegle z wysiłkami robotników w kraju, było zorganizowanie w lecie 1893 r. Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP). J. od pierwszej chwili znalazł się w grupie stanowiącej teoretyczne i polityczne kierownictwo tej rewolucyjnej partii. Wraz z R. Luksemburg, J. Marchlewskim i A. Warskim był J. współzałożycielem i członkiem redakcji pisma „Sprawa Robotnicza” (1893–6), które wychodziło w Paryżu i stało się organem prasowym SDKP. Na łamach tego pisma J. zamieścił szereg artykułów. Obok wytężonej działalności w kierownictwie SDKP, J. wraz z R. Luksemburg podjął studia społeczno-ekonomiczne na uniwersytecie w Zurychu. Gdy R. Luksemburg po uzyskaniu doktoratu wyjechała w r. 1898 dla dalszej pracy rewolucyjnej do Niemiec, J. pozostał jeszcze w Szwajcarii, m. in. by zakończyć studia.
W sierpniu 1900 r. przeniósł się również do Niemiec (najsilniejszego wówczas ośrodka ruchu socjalistycznego) i zamieszkał wraz z R. Luksemburg w Berlinie. Przejściowo (od grudnia 1901 do marca 1902) przebywał z chorym bratem w Algierii. Wkrótce włączył się aktywnie do działalności Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Od owego okresu do wybuchu pierwszej wojny światowej działalność kierownicza w SDKPiL stała się podstawowym zajęciem politycznym J-a. Działalności organizacyjno-politycznej i redaktorskiej w szeregach tej partii J. poświęcił cały swój czas w odróżnieniu od R. Luksemburg, która dzieliła wówczas swą działalność polityczną między polski a niemiecki ruch. W r. 1903 J. był przedstawicielem Komitetu Zagranicznego w Zarządzie Głównym (ZG) SDKPiL. Uczestniczył i odegrał główną rolę w berlińskiej konferencji partii (14–17 VIII 1902) i IV Zjeździe SDKPiL (Berlin, 24–29 VII 1903), na którym, w związku z odbywającym się II Zjazdem Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), zadecydowano, że połączenie socjaldemokracji polskiej i rosyjskiej może się dokonać pod warunkiem przeprowadzenia rewizji przez tę ostatnią § 7 programu SDPRR, mówiącego o prawie narodów do samookreślenia. W przekonaniu przywódców SDKPiL dotychczasowe sformułowanie tego punktu programu można było interpretować w nacjonalistycznym duchu. J. był reprezentantem poglądu o szkodliwości hasła programowego o prawie narodów do samookreślenia i zastępował go żądaniem samorządu krajowego i swobody rozwoju kulturalnego. W r. 1903 wznowione zostało wydanie pracy Sz. Dicksztajna „Kto z czego żyje”, z przedmową i uzupełnieniami J-a i R. Luksemburg. Oboje współredagowali także poznańską „Gazetę Ludową” (1902–4), pismo finansowane przez niemiecką socjaldemokrację.
Po kilku przyjazdach w r. 1904 w sprawach organizacyjnych do Krakowa, w kwietniu 1905 r. przeniósł J. swą działalność całkowicie z Berlina do Krakowa, aby być bliżej organizacji krajowej SDKPiL. Z Krakowa udawał się często nielegalnie do Królestwa. W listopadzie 1905 r. przybył do Warszawy (w połowie grudnia przyjechała tu również nielegalnie R. Luksemburg) dla bezpośredniego kierownictwa walką rewolucyjną. Wziął udział w krajowej naradzie SDKPiL (Warszawa, 11–13 XI 1905), na której omówiono bieżącą sytuację, sprawę konstytucji i autonomii, zagadnienia związków zawodowych, sprawy organizacyjne oraz problem pracy rewolucyjnej w wojsku. Kierował pracą redakcji legalnego organu SDKPiL, wydawanego w połowie grudnia 1905 r., p. n. „Trybuna Ludowa”; był autorem prospektu gazety, który ukazał się 10 XII 1905 r. Podobnie jak do większości innych prac teoretycznych R. Luksemburg, powstałych przed 1906 r., J. wniósł poważny wkład redakcyjno-autorski do jej pracy „Czego chcemy”, komentarza do programu SDKPiL, opublikowanego w l. 1904 i 1905 na łamach „Przeglądu Robotniczego”. Praca ta zastępowała faktycznie program SDKPiL.
Aresztowany wraz z R. Luksemburg 6 III 1906 r. pod nazwiskiem Ottona Engelmana, osadzony na Pawiaku, skazany został w grudniu 1906 r. na 8 lat katorgi. W kwietniu 1907 r. udało mu się jednak zbiec z «katorżnego centrału» na Mokotowie przy pomocy pozyskanego strażnika. Znalazł się znów na przymusowej emigracji w Niemczech, gdzie pozostał już do śmierci. J. okazał się mistrzem propagandy i zdolnym organizatorem. Był faktycznym redaktorem i współpracownikiem czołowych organów prasowych SDKPiL: miesięcznika „Przegląd Socjaldemokratyczny” (1902–4, 1908–10), miesięcznika „Przegląd Robotniczy” (1900–5), „Z Pola Walki” (Kr. 1905), tygodnika politycznego, społecznego i literackiego „Trybuna” (W. 1910). „Trybuna”, zduszona przez cenzurę carską, ukazywała się następnie, do końca 1911 r., pod innymi, kolejno aż sześciu tytułami („Młot”, „Wolna Trybuna”, „Nasza Sprawa”, „Wolny Głos”, „Praca”, „Nasze Drogi”). Faktycznym redaktorem „Trybuny” i pism zastępczych był J., przebywający wówczas w Berlinie, gdzie mieściła się redakcja pisma. Od lutego 1905 r. J. był także czynny w redakcji naczelnego organu SDKPiL „Czerwony Sztandar”. Na łamach tych czasopism zamieścił szereg artykułów, m. in. w r. 1902 w „Przeglądzie Socjaldemokratycznym” podjął krytykę nurtu reformistycznego w niemieckiej socjaldemokracji, tzw. bernsteinizmu.
J. brał aktywny udział w V Zjeździe SDPRR (Londyn, 13 V – 1 VI 1907) zajmując stanowisko zbliżone do bolszewików. Wszedł z ramienia SDKPiL do KC SDPRR. W listopadzie 1907 r., wraz z A. Warskim i F. Dzierżyńskim, reprezentował SDKPiL na konferencji SDPRR w Kótka. J. był uczestnikiem VI Zjazdu SDKPiL w końcu 1908 r. w Pradze czeskiej. Na Zjeździe tym poddano ostrej krytyce linię postępowania ZG, z J-em i R. Luksemburg na czele, za chwiejne stanowisko wewnątrz SDPRR oraz ograniczanie demokracji wewnątrzpartyjnej. Z chwilą gdy rozdźwięk między większością organizacji krajowych a ZG SDKPiL (który oderwany był w dużym stopniu przez długoletnią emigrację od pracy w kraju) doprowadził w końcu 1911 r. do faktycznego rozłamu w partii (trwającego do 1916), J., jako członek ZG, należał do frakcji tzw. zarządowców. W l. 1908–11 J. reprezentował niejednokrotnie SDKPiL na zebraniach KC SDPRR i jego organów wykonawczych. W okresie występowania pewnych rozbieżnych stanowisk w sprawach taktyki między ZG SDKPiL a frakcją bolszewików SDPRR J. wyrażał odmienne od Lenina stanowisko, m. in. opowiadał się za dyktaturą proletariatu, opornie przyjmując leninowskie stanowisko w zagadnieniu dyktatury proletariatu i chłopstwa. ZG i jego zwolennicy w sporze między bolszewikami i mieńszewikami zajmowali chwiejne stanowisko. J. wraz z ZG był zdecydowanym zwolennikiem zjednoczenia poszczególnych frakcji SDPRR i dlatego też przeciwny był np. wyodrębnieniu się bolszewików w osobną partię w styczniu 1912 r.
Z chwilą wybuchu pierwszej wojny światowej aresztowany, rychło został J. jednak uwolniony. J. oraz R. Luksemburg, K. Liebknecht, F. Mehring i J. Marchlewski stanęli na czele grupy skupionej wokół pisma „Die Internationale”, stanowiącej lewicową opozycję w niemieckiej socjaldemokracji. Grupa ta już wcześniej, jesienią 1914 r., przystąpiła do wydawania i rozpowszechniania antywojennej i internacjonalistycznej literatury. J. prowadził administrację całej akcji wydawniczej. W dużej mierze dzięki jego zdolnościom organizacyjnym «internacjonaliści» wydawali biuletyn informacyjny, tzw. „Spartakusbriefe”; stąd przyjęto nazwę dla tej grupy: Grupa Spartakusa. «Internacjonaliści» nie stali na konsekwentnie rewolucyjnym stanowisku w sprawie wojny; nie doceniali bowiem ruchu narodowowyzwoleńczego w walce z imperializmem. Po ponownym uwięzieniu R. Luksemburg, J. Marchlewskiego, F. Mehringa, K. Liebknechta i W. Piecka w lecie 1916 r., J. został organizacyjnym przywódcą Grupy Spartakusa. Nie tylko utrzymywał wszystkie kontakty, ale udało mu się od września t. r. dotąd powielane „Spartakusbriefe” wydawać drukiem. W ciągu t. r. J. opowiadał się za utrzymaniem jednolitej partii socjaldemokratycznej w Niemczech, mimo istnienia w niej różnych nurtów. Z chwilą ukonstytuowania się w kwietniu 1917 r. Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (o charakterze centrystowskim) J., wraz z grupą czołowych działaczy Grupy Spartakusa, połączył się z nią, zachowując jednak daleko idącą samodzielność. W atmosferze terroru, jaki wystąpił w Niemczech po strajku styczniowym 1918 r., J. został aresztowany w marcu t. r.
Po wybuchu rewolucji listopadowej w r. 1918 w Niemczech (dzięki której odzyskał wolność) J. stał się jednym z czołowych przywódców proletariatu niemieckiego. Wszedł do centralnego kierownictwa Związku Spartakusa (nazwę tę przyjęła Grupa Spartakusa 11 XI 1918), redagował pismo „Die Rote Fahne”, organ związku. Był współzałożycielem Komunistycznej Partii Niemiec – KPN (na przełomie grudnia 1918 i stycznia 1919), wybrany członkiem jej KC, po śmierci R. Luksemburg i K. Liebknechta (w styczniu 1919) został sekretarzem generalnym KC KPN. Jednocześnie J. interesował się nadal ruchem rewolucyjnym na ziemiach polskich. Wcześniejsze kontakty z przedstawicielem PPS-Lewicy M. Horwitzem-Waleckim odnowiły się w r. 1918. Na początku listopada t. r. Horwitz-Walecki pertraktował z J-em i R. Luksemburg w sprawie zjednoczenia PPS-Lewicy i SDKPiL, zyskując w tej sprawie ich pełną aprobatę. J. i R. Luksemburg zaznajomili się także (z przesłanym im do Berlina) projektem platformy politycznej I Zjazdu Komunistycznej Partii Robotniczej Polski i wyrazili dlań całkowitą aprobatę. Dalsza działalność rewolucyjna J-a została jednak w okrutny sposób przerwana. Aresztowany na początku miesiąca, zamordowany został w więzieniu (berlińskim Moabicie) 10 III 1919 r. Zginął z rąk reakcji niemieckiej, podobnie jak jego współtowarzysze walki R. Luksemburg i K. Liebknecht.
Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1918; Bol’š. Sov. Enc., (fot.); – Bartel W., Lewica niemieckiej socjaldemokracji w walce przeciw militaryzmowi i wojnie, W. 1963; Borejsza J. W., W kręgu wielkich wygnańców (1848–1895), W. 1963; Grünberg K., Kozłowski Cz., Historia polskiego ruchu robotniczego 1864–1918, W. 1962; Historia Polski, W. 1963, III cz. I s. 583 (fot.); Istorija Polši, Moskva 1955 II; Krasny J., J. Tyszka. Zarys życia i działalności, Moskwa 1925; Pobóg-Malińowski W., J. Piłsudski 1867–1901, W. 1935; tenże, Najnowsza historia polityczna Polski, Paryż 1953 cz. I; Rewolucja 1905–1907 roku na ziemiach polskich, Materiały i studia, W. 1955 s. 186, 188 i n.; Ruch robotniczy i ludowy w Polsce 1914–1923, W. 1960; Schumann W., Oberschlesien 1918–1919, Berlin 1961; Ulbricht W., Zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung, Berlin 1953 I 38; Wereszycki H., Historia Polski (1864–1918), W. 1948; – Bobrowska C., Wspomnienia rewolucjonistki, W. 1960; Carat i klasy posiadające w walce z rewolucją 1905–1907 w Królestwie Polskim, Zebrał i oprac. S. Kalabiński, W. 1956; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1962; Lenin W. I., Dzieła, W. 1953 XVI 229, XVII 351–2, 354–5, 371, XVIII 143–8, 409–13, 415–6, 487–92, XIX 513–5, 527–8, XX 53, 503, 593–4, XXIV 64, XXXIV 410, XXXVI 148–50, 152, 250–1, 275, 406, 408; Marks i Engels o Polsce, Oprac. H. Michnik, Wstęp C. Bobińska, W. 1960 I–II; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, Materiały i dokumenty 1893–1904, Moskwa 1934 s. 361 (fot.); J. w., 1914–1918, Moskwa 1936; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, Materiały i dokumenty, W. 1957–62 I cz. 1, cz. 2 s. 256–7 (fot.), II; Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich, W. 1962 I cz. 1 s. 243–4, 657; – „Niepodległość” T. 3: 1931, T. 7: 1933, T. 10: 1934, T. 16: 1937; „Świt” (Wiedeń) 1920 nr 10 s. 3 (fot.); „Z Pola Walki” (Moskwa) 1927, 1930 nr 9–10, 1931 nr 11–2 s. 52 (fot.); „Z Pola Walki” (W.) 1958 nr 1–4, 1959 nr 1, 3, 1960 nr 3, 4, 1961 nr 2, 3, 1962 nr 1–4, 1963 nr 1–4, 1964 nr 1–4, 1965 nr 1; – Arch. Zakł. Hist. Partii: sygn. 25/2, 25/4, 28/1–7, 40/1, 86/2, 86/11, 197 (Korespondencja L. J-a z rosyjskimi organizacjami socjaldemokratycznymi i z działaczami SDKPiL z lat 1891–1918, mikrofilm).
Andrzej Pilch