Rygier Leon Paweł, pseud. i krypt.: Fortunio, L. R., L. R.–R., Leon R., R. (1875–1948), poeta, powieściopisarz, publicysta, pedagog. Ur. 17 XI w Warszawie, był synem Ignacego, właściciela apteki w Markach pod Warszawą, i Marii z Jaworskich, bratem Henryka Józefa (zob.), bratankiem Teodora (zob.).
R. ukończył ośmioklasowe gimnazjum filologiczne w Warszawie na Pradze, tu jego kolegą był Henryk Goldszmit (Janusz Korczak), który do końca życia pozostał przyjacielem R-a, podobnie jak młodo zmarły pisarz Ludwik Stanisław Liciński. R. rozpoczął studia prawnicze na Uniw. Warsz., porzucił je w r. 1903. Jego literackim debiutem był – jak się zdaje – wiersz Na jeziorze, opublikowany w r. 1896 w warszawskim „Wędrowcu” (nr 30). Od r. n. rozpoczął współpracę, m. in. z „Ateneum”, „Kurierem Warszawskim”, „Tygodnikiem Ilustrowanym” oraz z krakowską „Nową Reformą”, z czasem poszerzył ją, ogłaszając wiersze, opowiadania, recenzje i artykuły w kilkudziesięciu dalszych pismach, głównie warszawskich („Biblioteka Warszawska”, „Biesiada Literacka”, „Bluszcz”, Chimera”, „Gazeta Polska”, „Głos”, „Kurier Poranny”, „Młodość”, „Nowa Gazeta”, „Odrodzenie”, „Prawda”, „Sfinks”, „Społeczeństwo”, „Świat” i in.). Ta szeroka działalność przyniosła mu pewną popularność, chociaż ogłoszony w r. 1900 pierwszy, szczupły zbiorek poezji pt. Z motywów greckich (W.) potraktowała krytyka dosyć chłodno i protekcjonalnie. Bardziej ambitny i lepiej przyjęty był następny, obszerny tom wierszy zatytułowany Poezje. Seria I (W. 1904), choć i on nosił znamiona epigońskie. Znalazło się w nim m. in. sporo erotyków, kilka ballad, kilkanaście sonetów. Wydaną równocześnie powieść Hańba dusz (W. 1904), o charakterze obyczajowym pomnożonym o elementy sensacyjne, krytyka oceniła negatywnie, wyżej już oceniła następną pozycję prozaiczną R-a Mój wuj, jego jeleń i nowe prądy. Humoreska odznaczona na konkursie „Tygodnika Ilustrowanego” i inne (W. 1906). Po niej nastąpił zbiór poezji Z motywów japońskich (W. 1907), nowela Dwa światy (Kielce 1907), a w czasie wojny wydał R. zbiorek patriotycznych utworów Wieść o Archaniele. Poezje (Kr. 1916) wzbogacony dwoma obrazkami dramatycznymi o takiej samej tematyce (Na dnie Elstery i Przed pomnikiem Sobieskiego). Od r. 1902 współuczestniczył R. w kabarecie literackim powstałym w Warszawie prawdopodobnie z inicjatywy Cezarego Jellenty. Był również autorem kilku utworów dramatycznych, np. przed r. 1905 powstało Poselstwo Hermesa, a ok. r. 1912 – Fojbos – Łucznik; oba nie zostały wystawione. Ilościowo dużą cześć dorobku R-a stanowiły utwory dla dzieci. Od r. 1899 współpracował z czasopismem „Wieczory Rodzinne”, od r. 1904 z „Przyjacielem Dzieci”, a od t. r. aż po lata dwudzieste ogłosił kilkanaście tomików wierszyków, bajek, wierszowanych opowiadań z historii Polski itp.
Ok. r. 1903 zainteresował się R. osiemnastoletnią Zofią Nałkowską, która tak go wówczas charakteryzowała w swoich „Dziennikach”: «dobre, senne spojrzenie, miły głos, ładna, elegancka postać. Tyle w nim łagodności i miękkości, tyle subtelności, tyle czaru», widziała w nim «znanego poetę», oceniała, że «jest zupełnie mądry, można z nim mówić o wszystkim», a nawet wyznawała: «uznaję wyższość jego talentu nad moim». Wzajemne oczarowanie skończyło się zawartym 11 II 1904 małżeństwem, przy czym oboje, zapewne dla ułatwienia sobie w przyszłości rozwodu, zmienili wyznanie z katolickiego na ewangelicko-reformowane. Małżonkowie napisali wspólnie nowelę w listach Dalecy („Młodość” 1905–6), była ona zalążkiem późniejszej powieści Nałkowskiej „Książę”. Pod wpływem rodziny Nałkowskich R. zaniechał dotychczasowej współpracy z pismami zachowawczymi. Jesienią 1906 wyjechał z żoną do Kielc, gdzie objął kierownictwo literackie (a faktycznie redakcję) tygodnika „Echa Kieleckie” (nr 1 z 13 X), silnie związanego z kołami warszawskiej radykalnej inteligencji. R. drukował tu utwory, m. in. Stanisława Brzozowskiego, Janusza Korczaka, Ludwika S. Licińskiego, Wacława Nałkowskiego, Stefana Żeromskiego oraz żony, sam był autorem ogromnej większości artykułów. Ostro opozycyjny stosunek pisma wobec miejscowej konserwatywnej „Gazety Kieleckiej” oraz jego silnie antyendecki i antyklerykalny charakter przyczyniły się do rychłego upadku, końcowe numery redagował R. już po powrocie do Warszawy (ostatni z 21 XII 1907). Oboje Rygierowie rozwinęli także w Kielcach działalność społeczną – filantropijną i kulturalno-oświatową. Małżeństwo ich jednakże nie układało się pomyślnie – jednym z głównych tego powodów było lekkomyślne usposobienie R-a, który mając stale – jak zanotowała Nałkowska – «duże szczęście do kobiet» zdradzał żonę. Do ich ostatecznego rozstania doszło jesienią 1909.
W r. 1907 zaczął R. uczyć języka polskiego w szkołach średnich, od r. 1911 w gimnazjum swego brata Henryka Józefa (zwanym Czerwony Dwór) w Grodzisku. Od 8 VI 1913 zamieszkał w Sosnowcu, gdzie wraz z Salomonem Ursteinem redagował krótko (ustało w t. r.) pismo „Goniec Zagłębia”, pisał też do sosnowieckiego dziennika „Iskra”. Pod koniec 1913 r. planował wydawanie pisma pt. „Nowe Życie”. Od r. 1915 współpracował – poza „Iskrą” – z wychodzącą w Dąbrowie Górniczej „Gazetą Polską” o orientacji austrofilskiej, drukując, m. in., wiersze o tematyce patriotycznej i legionowej. Po ogłoszeniu manifestu cesarzy Wilhelma II i Franciszka Józefa I z 5 XI 1916 R. współorganizował na terenie Zagłębia kursy oświatowe i inne imprezy kulturalne. W r. 1917 został wybrany do zarządu Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego w pow. będzińskim, a od stycznia 1918 kierował sekcją odczytową oraz dramatyczną Klubu Obywatelskiego w Będzinie.
Po zakończeniu wojny przebywał w Warszawie, współpracował m. in. z warszawską „Gazetą Poranną”, z rządową „Gazetą Polską”, z „Głosem Ewangelickim”, „Jednotą” (tu m. in. rozprawka Doznania religijne w najnowszej literaturze polskiej, 1927 i odb.), „Kurierem Porannym”, „Kwadrygą”, „Pionem”, „Przeglądem Wieczornym”, „Wyzwoleniem”, a także z czasopismem dla młodzieży „Płomyk”. Oddzielnie wydał Gemma. V seria poezyj (W. 1925); zbiór ten nie wywołał większego echa, natomiast pisana pod wpływem Stanisława Przybyszewskiego ekstatycznym stylem współczesna powieść Zatrute siewy (W. 1921) spotkała się z wyraźną kpiną recenzenta Leona Piwińskiego. R. wziął też pewien udział w akcji zrzeszania się pisarzy: w r. 1921 wszedł w skład komisji utworzonej przez warszawski Związek Zawodowy Literatów Polskich (ZZLP) dla opracowania zasad normalnej umowy między autorem a wydawcą, w r. n. uczestniczył w Zjeździe Delegatów ZZLP, wreszcie w r. 1925 wszedł do utworzonego wówczas Zarządu Zrzeszenia ZZLP.
Od r. szk. 1924/5 aż do wybuchu drugiej wojny światowej, R. uczył języka polskiego w warszawskim Gimnazjum im. M. Reja, a równocześnie od r. szk. 1934/5 kierował Szkołą Powszechną im. M. Reja. Mimo że nie posiadał fachowego wykształcenia (dyplom ukończenia studiów wyższych uzyskał podobno jako ekstern dopiero pod koniec życia), był jednym z wybitniejszych warszawskich polonistów. Uczniom pomagał w rozwijaniu ich literackich zdolności, miał «bogatą kulturę literacką» oraz «dużo swoistego wdzięku, którym podbijał sobie uczniów i ich rodziców» (Stanisław Ryszard Dobrowolski). Był współinicjatorem, redaktorem i opiekunem wydawanego (1926) przez uczniów Gimnazjum im. M. Reja pisemka szkolnego „Kwadryga”, z którego powstało w r. 1927 pismo literackie o tejże nazwie. Opracował następujące, przeważnie kilkakrotnie wznawiane podręczniki: Lubię czytać. Czytanki i ćwiczenia na II rok nauki (W. 1922, wespół z Aleksandrą Dargielową), Umiem czytać. Czytanki i ćwiczenia na III–IV rok nauki (W. 1921–2, wespół z A. Dargielową), Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego. Podręcznik dla oddziału III szkół powszechnych (W. 1919, wraz ze Wskazówkami metodycznymi…, W. 1919), Główne zasady pisowni polskiej ze słowniczkiem… (W. 1919), wreszcie wraz z Kazimierzem Kosińskim opracował Przemiany. Książka polska dla I–II klasy gimnazjalnej (Lw. 1937–8), w której zamieścił – obok własnych tekstów – wiele czytanek specjalnie w tym celu zamawianych u takich pisarzy jak np. S. R. Dobrowolski, Feliks Gwiżdż, Hanna Malewska, Z. Nałkowska, Maria Jehanne Wielopolska. Ogłaszał artykuły dotyczące nauczania języka polskiego (w „Gazecie Polskiej”, „Głosie Prawdy” i „Zrębie”).
Okupację przeżył R. w Warszawie, brał wówczas udział w tajnym nauczaniu. Jawnie kierował Szkołą Powszechną im. M. Reja. Po upadku powstania warszawskiego (1944) osiadł w Łowiczu i po zakończeniu wojny uczył w tamtejszych szkołach średnich. Na łamach „Polski Zbrojnej”, „Przekroju” i „Robotnika” ogłosił w l. 1946–7 kilka wspomnień o swoich kontaktach z wybitnymi pisarzami (z B. Prusem, S. Przybyszewskim, H. Sienkiewiczem) oraz z J. Korczakiem. Z pastorem Ottonem Krenzem opracował Śpiewnik Kościoła Powszechnego (W. 1948). Pod koniec życia powrócił do katolicyzmu. Zmarł w Łowiczu 13 VII 1948 i został pochowany na miejscowym cmentarzu, skąd ciało przeniesiono później na warszawski cmentarz Powązkowski. Po rozwodzie z Nałkowską (po 1918, wg Hanny Kirchner) jeszcze dwukrotnie wstępował R. w związki małżeńskie. Dn. 25 I 1913 (wg S. Łozy) ożenił się z Franciszką z domu Strąk, a po jej śmierci w r. 1940 – z Anną Dutkowską.
Z drugiego małżeństwa miał syna Juliusza (ur. 1918).
Karykatura R-a rys. Mir [M. Ostoja-Gajewski], „Kur. Świąteczny” 1909 nr 31; – Bibliogr. dramatu pol., II; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., I–III; Jagoda Z., Jarowiecki J., Uryga Z., Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego (1918–1939), W. 1963; ciż, Bibliografia metodyki nauczania języka polskiego 1945–69, W. 1974; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Enc. Org., XVIII; Enc. Warszawy; Łoza, Czy wiesz, kto to jest (suplement, fot.); Materiały do księgi życiorysów ludzi kultury literackiej Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 1991 I (E. Gondek, bibliogr.); Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905; Zagórski, Spis nauczycieli, II; – Adamczyk M., Prasa Kielecczyzny, W. 1987 s. 37–8; Adamczyk Z. J., Nałkowska w „Echach Kieleckich”, „Przegl. Human.” 1972 nr 2 s. 137–44; Brzozowska Z., Andersen w Polsce, Wr. 1970 s. 57; Księga pamiątkowa Gimnazjum im. M. Reja, W. 1927 s. 34, 39; Mackowicz A., Z problemów kształcenia literackiego w Polsce międzywojennej, Wr. 1984; Mijas S., Ojczyzna w ojczyźnie, Ł. 1976; Rec. Gemmy: [Naglerowa H.] J. St., „Echo Warsz.” 1924 nr 338; Rec. Hańby dusz: [Choromański L.] L. Chor, „Ateneum” 1904 z. 2 s. 211, Galle H., „Książka” 1905 s. 68, Śliwiński A., „Prawda” 1904 nr 26, Flach J., „Przegl. Pol.” 1904/5 t. 153 s. 175–7; Rec. Mojego wuja…: Galle H., „Książka” 1906 s. 24; Rec. Poezji: Różycki Z., „Nasze Kłosy” 1905 nr 52, Zabłocka M., „Ogniwo” 1904 nr 29; Rec. Wieści o Archaniele: Lorentowicz J., „Nowa Gaz.” 1917 nr 72; Rec. Z motywów greckich: Drogoszewski A., „Prawda” 1901 nr 44, J. W., „Tyg. llustr.” 1900 nr 41; Rec. Zatrutych siewów: Piwiński L., „Przegl. Warsz.” 1922 nr 4 s. 118; Rutkowski J., L. Rygier jako kierownik literacki i publicysta „Ech Kieleckich”, „Studia Kieleckie” 1975 nr 2 s. 47–59; – Andrzejewski J., Z dnia na dzień, „Literatura” 1977 nr 8 s. 16; Brzozowski S., Listy, Wyd. M. Sroka, Kr. 1970 I–II; Dobrowolski S. R., Chmurnie i durnie, W. 1980 s. 10–12, 111–12, 193, 222–3; tenże, Miłe złego początki, Szczecin 1984 s. 123 i n., 180–6; tenże, Rzecz warszawska, W. 1986 s. 131 i n.; tenże, Tamte dni i lata, W. 1981 s. 104 i n.; tenże, Ze szkolnej ławy, w: Kredą na tablicy, W. 1958 s. 125–8; Grzelak W., Wśród autorów i książek, W. 1975; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 4, 6; Kozikowski E., Pamiętnik Związku Zawodowego Literatów Polskich w Warszawie, W. 1931; tenże, Więcej prawdy niż plotki, W. 1964; Nałkowska Z., Dzienniki, Oprac. H. Kirchner, W. 1975–88 I–IV (fot.); taż, Dzienniki czasu wojny, Wyd. H. Kirchner, Wyd. 2, W. 1972; Orzeszkowa E., Listy zebrane, Wyd. E. Jankowski, Wr. 1976 VIII (fet); Wspomnienia o J. Korczaku, W. 1989; – B. Jag.: rkp. 8816; B. Narod.: rkp. 5193 t. 5; IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara); – Biografia R-a napisana przez syna Juliusza w posiadaniu M. Ornowskiągo z W.; – Konarski S., Ornowski M., Szkoła im. Mikołaja Reja w Warszawie [w druku].
Rościsław Skręt