Kurtzmann Ludwik Karol (1835–1895), nauczyciel, bibliotekarz, tłumacz literatury polskiej. Ur. 20 VII we wsi Głuponie w pow. nowotomyskim. Ojciec K-a pochodził ze Śląska, ale mieszkał przeważnie w Poznańskiem, gdzie posiadał mająteczek Biały Dwór pod Koźminem, który utracił w r. 1848; matka wywodziła się z rodziny od 200 lat osiadłej pod Poznaniem, spokrewnionej i zaprzyjaźnionej z Polakami. K. wyniósł więc z domu dobrą znajomość języka polskiego i przyjaźń do Polaków, której dochował wierności do końca życia. K. uczęszczał do progimnazjum w Olsztynku (1848–51), a maturę zdał w Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu (1858). Studiował następnie we Wrocławiu teologię protestancką i filozofię. Z pierwszej zrezygnował w r. 1860, co naraziło go później na proces sądowy celem odzyskania sum wyekspensowanych przez państwo na stypendium. Odbył natomiast w l. 1862–3 studia literackie.

Choć ideałem K-a była praca w bibliotece, umożliwiająca realizację zamiłowań literackich, większość życia spędził w zawodzie nauczycielskim. W l. 1861–2 prowadził prywatną szkółkę w Resku na Pomorzu Zachodnim, w l. 1863–7 był kustoszem Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu, ale wkrótce wrócił do nauczania. Przez 12 lat wędrował jako guwerner po domach prywatnych, przeważnie polskich (Raszewscy w Bielawie, Chylewscy w Chotowie pod Wieluniem, Turnowie w Objezierzu), korzystając gorliwie z ich zasobów polskich książek. Niekiedy próbował dziennikarki (1871 w liberalnej „Posener Zeitung”), a w marcu 1868 r. starał się o posadę w Bibliotece Raczyńskich. W r. 1879 zabiegał o miejsce w seminarium nauczycielskim w Rawiczu, ale musiał się zadowolić pracą nauczycielską w Gryfiogórze na Śląsku (1879). W maju 1881 r. przeniesiono go prowizorycznie na rektorstwo szkoły w Śmiglu, z czego był zadowolony, gdyż w Wielkopolsce czuł się najlepiej. W Śmiglu dosięgły go szykany władz za nastawienie propolskie. Usunięty z pracy (1 VII 1883), starał się przez W. Bełzę o posadę w Galicji; ostatecznie rozpoczął pracę w Bibliotece Raczyńskich (od września 1883). Przyczynił się głównie do opracowania jej katalogu, który wydał razem z M. E. Sosnowskim pt. Katalog der Raczynski’schen Bibliothek in Posen (Posen 1885) ogłosił ponadto historię tejże biblioteki Geschichte der Raczynski’schen Bibliothek in Posen (odb. z I t. Katalogu, P. 1885). Po ukończeniu tej pracy zatrudniony był jeszcze jakiś czas w bibliotece jako dietariusz, a później próbował utrzymać się w niej na stałe, ale natrafił na intrygi wrogiego mu Sosnowskiego i niechęć kuratorium. Znalazłszy się bez zajęcia, wrócił do pracy nauczycielskiej w Szymanowie koło Rawicza (koniec 1888 lub początek 1889 r.), gdzie zmarł w kwietniu 1895 r.

K. należał wprawdzie do Historische Gesellschaft für die Provinz Posen (od jego powstania 5 III 1885) i brał przez kilka lat czynny udział w jego pracach, ale związany był silnie z kulturą polską i uważany za pół-Polaka. Miał żywsze kontakty z Polakami niż z niemieckim środowiskiem. Prowadził ożywioną wymianę listów z polskimi pisarzami (L. German, W. Bełza, W. Kętrzyński), które wskazują na głębokie zainteresowanie literaturą polską. Od r. 1864 pracował nad bibliografią tłumaczeń dzieł polskich na język niemiecki Die polnische Literatur in Deutschland (Posen 1881). Interesował się recepcją Mickiewicza w Niemczech i Goethego w Polsce (Die Mickiewicz Literatur in deutscher Sprache, P. 1888; Werke zur polnischen Geschichte in der deutschen Sprache, Warte 1883; Goethe w Polsce, P. 1887). Planował napisanie historii literatury polskiej dla Niemców oraz historii polskiej literatury protestanckiej. W r. 1880 wydał wykłady W. Cybulskiego pt. „Geschichte der polnischen Dichtkunst” uzupełniając je wykazem wierszy polskich w przekładach niemieckich. Tłumaczył na język niemiecki dzieła W. Pola, J. Słowackiego, W. Syrokomli, operę S. Moniuszki „Halka”, wystawioną w Poznaniu w r. 1884 i in. W r. 1881 wydał w wyborze dzieła J. I. Kraszewskiego („Ausgewählte Werke von J. I. Kraszewski, Wien). Wiele innych jego tłumaczeń pozostało w rękopisie z powodu trudności znalezienia wydawcy.

Także i żona K-a Maria, córka K. F. Neya, badacza przeszłości Gniezna (ożenił się z nią w r. 1875), była tłumaczką dzieł niemieckich na język polski, lecz większość ich pozostała w rękopisie (wydano tłumaczenie: Goethe, „Ifigenia w Taurydzie”, Tarnów 1880).

Estreicher; – Galos A., Niemiecki polonofil – L. K., „Sobótka” 14: 1959 (toż w „Jahrbuch für Geschichte der UdSSR Und der volksdemokratischen Länder Europas”, Berlin T. 4: 1960); Pług A., Tłumacze poetów polskich na język niemiecki, I. L. K., „Kłosy” 1881; Wojtkowski A., Edward Raczyński i jego dzieło, P. 1929; – „Tyg. Illustr.” 1885 t. 2 s. 292; „Wisła” 1896 s. 214; „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft für die Provinz Posen” 1885 nn; – Arch. Uniw. Wrocł., Allg. Studenten-Register Evang.-Theol. Fakultät, v. XI. Bd 1 Nr 58. 1860–1863; B. Ossol.: rkp. 6215, 6412, 12240, 12652, 12266.

Adam Galos