Mateusz z Szamotuł (ok. 1491–1528), astronom i astrolog, doktor dekretów, profesor Uniw. Krak. i Akademii Lubrańskiego. Ur. w Szamotułach, prawdopodobnie w rodzinie mieszczańskiej, był synem Wojciecha; nazywał się w rzeczywistości Cichosz (łac. Mitis), jak zanotowano przy jego wpisie do metryki uniwersyteckiej w półr. letn. 1509 r. W czasie studiów na Wydziale Artium (1509–14) nie mógł być już uczniem Wojciecha z Brudzewa (zm. 1495), jak głosiła dawna tradycja uniwersytecka, przyswoił sobie wszakże pod kierunkiem Jana ze Stobnicy rzetelne podstawy współczesnej wiedzy astronomiczno-astrologicznej, podejmując bezpośrednio po promocji na magistra sztuk wyzwolonych intensywną działalność wykładową w tej dziedzinie, najpierw jako docent bezpłatny – extraneus (1514–16), od półr. zim. 1516 r. kolega mniejszy. Początkowo trzymał się dość niewolniczo oficjalnego programu nauczania, objaśniając, jak się zdaje, głównie w duchu filozofii Dunsa Szkota («ad normam Scotisantium») oficjalne traktaty Arystotelesowskie oraz przedmioty matematyczno-astronomiczne („Arithmetica”, „Canones astrolabii”, „Elementy” Euklidesa, tablice zaćmień i tablice astronomiczne J. Bianchiniego), z czasem rozszerzył zainteresowania na autorów klasycznych („Tusculanae disputationes” i „Rhetorica nova” Cycerona, komedie Terencjusza).
Najstarszym śladem studiów M-a w dziedzinie nauk astrologicznych były Efemerydy obliczone na r. 1520 i pochodzące z t. r. Electiones (obydwa w rkp. B. Jag. 579). W l. 1518 i 1520, nawiązując do badań swego mistrza Jana ze Stobnicy, obrał za przedmiot wykładów dzieło kosmograficzne Ptolemeusza („De sphaera”) oraz traktat z zakresu astronomii sferycznej Jana de Holywood. Dzieło tego ostatniego wydał jeszcze w t. r. pt. „Joannis de Sacrobosco sphaericum opusculum cum lucida et familiari expositione per Matheum Shamotulianum”, z własnym komentarzem i dedykacją dla bpa P. Tomickiego. Składając w przedmowie hołd mecenasowskim zasługom swego późniejszego protektora, w objaśnieniach do rozprawy Jana de Sacrobosco powoływał się nie tylko na starożytnych astronomów (greckich i rzymskich), ale i pisarzy łacińskich (Cycero, Lukan, Owidiusz, Wergiliusz) oraz autorów polskich, m. in. na Jana ze Stobnicy i Macieja z Miechowa. Spośród kilkunastu zachowanych egzemplarzy tego cieszącego się dużą popularnością i używanego w nauczaniu szkolnym przez cały XVI w. dziełka M-a z Szamotuł szczególną uwagę zwrócił ostatnio egzemplarz Biblioteki Jagiellońskiej (Cim. 4832), w którym odnaleziono (M. Markowski) najstarszy zachowany przekaz fragmentów I Księgi „De revolutionibus” M. Kopernika, skopiowany przez nie zidentyfikowanego dotąd mistrza uniwersyteckiego w poł. XVI w.
Kariera nauczycielska na Wydziale Artium nie zaspokajała widać aspiracji życiowych M-a, choć już współcześnie zyskał opinię «wnikliwego badacza rzeczy astronomicznych» (Mikołaj z Szadka), skoro przypuszczalnie wkrótce po promocji magisterskiej przystąpił do studiów prawniczych. Przerwał je tylko na krótko w l. 1522–3, wezwany – być może przez swego mistrza Jana ze Stobnicy – na stanowisko nauczyciela w Kolegium Lubrańskiego, gdzie również przelotnie pełnił (1525) obowiązki surogata w konsystorzu poznańskim u boku oficjała Mikołaja z Oleśnicy. Po powrocie do Krakowa poddał się M. obowiązkowym egzaminom na Wydziale Prawa, uzyskując 10 VII licencjaturę, a 22 IX 1524 doktorat dekretów. U schyłku życia obowiązki profesorskie łączył ze służbą na dworze P. Tomickiego, który w liście do A. Krzyckiego z głębokim żalem donosił o jego śmierci, wyrażając się o nim jako o «jednym z familii». M. zmarł w Krakowie na zarazę 19 X 1528.
Estreicher; Żebrawski, Bibliografia; Enc. Kośc.; Enc. Org.; – Barycz, Historia UJ; Bujak F., Studia geograficzno-historyczne, W. 1925 s. 50 i passim; Hajdukiewicz L., Księgozbiór i zainteresowania bibliofilskie P. Tomickiego, Wr. 1961 s. 26, 95, 173; Markowski M., Nie znane przekazy fragmentów pierwszej Księgi De revolutionibus orbium coelestium M. Kopernika, „Studia Filoz.” 1973 nr 3 s. 4–24; Mazurkiewicz K., Początki Akademii Lubrańskiego w Poznaniu, P. 1921 s. 19, 106; Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, P. 1964 II 92, 681; Sołtykiewicz J., O stanie Akademii Krakowskiej, Kr. 1810 s. 244, 371–2; – Acta rectoralia; Acta Tom., X 426; Album stud. Univ. Crac., II 115; Conclusiones Univ. Crac., s. 483; Janociana, I 245–7, III 297; Liber diligentiarum; Zapiski historyczne z l. 1410–1530 (z ksiąg Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu), Wyd. J. Nowacki, „Studia Źródłoznawcze” T. 3: 1958 s. 173; – B. Jag.: Inc. 2697 (zapiski M. Biema z Olkusza), rkp. 2482 (zapiski Mikołaja z Wieliczki), rkp. 5359.
Leszek Hajdukiewicz