Satanower Menachem Mendel, znany potocznie jako Mendel Lewin (Lefin), a także Mendel Mikołajewer (1749–1826), uczony, działacz społeczny, pisarz i tłumacz. Ur. w podolskim miasteczku Satanów.
S. otrzymał tradycyjną edukację żydowską. Już w młodości stał się erudytą w zakresie Starego Testamentu, Talmudu i literatury rabinicznej. Samodzielnie uzupełniał swoją wiedzę w naukach świeckich. Po ożenku S. przeniósł się do bliskiego Mikołajewa, gdzie kontynuował samodzielne studia. Od czytania zachorował na oczy i w r. 1780 wyjechał na leczenie do Berlina. Tu poznał Izaaka z Satanowa i Salomona z Dubna, a za ich pośrednictwem M. Mendelssohna, przywódcę Haskali (oświecenia żydowskiego). Pod jego kierunkiem pogłębiał swą wiedzę w dziedzinie filozofii, matematyki i nauk przyrodniczych, opanował również biegle język niemiecki i francuski. Rozważał razem z nim problemy i taktykę rozpowszechniania ruchu oświeceniowego wśród Żydów, ale zgadzając się w zasadzie z jego stanowiskiem, proponował odmienne rozwiązania, wynikające ze specyfiki, tradycji i sytuacji Żydów polskich. Dzięki Mendelssohnowi poznał wówczas S. m.in. G. E. Lessinga i Salomona Majmona. Będąc jeszcze w Berlinie, zaczął S. publikować po hebrajsku popularnonaukowe artykuły w „Hameasef”, organie Haskali w Niemczech; zostały one potem zebrane w pierwszej książce S-a pt. Moda la-Binah [Przyjaciel rozumu] (Berlin 1789). W tomie tym ukazał się też początek tłumaczenia poradnika medycznego S. A. Tissota „Avis au peuple sur la santé”.
Wróciwszy do kraju w r. 1783 S. zamieszkał najpierw w Brodach, gdzie zaprzyjaźnił się z przywódcami Haskali Nachmanem Krochmalem i Józefem Perlem, a później osiedlił się w Mikołajewie. Poznał go wówczas Adam Kazimierz Czartoryski, generał ziem podolskich. Stał on się patronem S-a i ofiarował mu dożywotnią miesięczną pensję. S. uczył dzieci Czartoryskiego i za jego namową przygotował dla Sejmu Czteroletniego projekt zreformowania obyczajowego Żydów polskich, który ukazał się jako anonimowa broszura Essai d’un plan de réforme ayant pour objet d’éclairer la nation juive en Pologne et de redresser par là ses moeurs (Warszawa 1791, przedruk w: Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, VI). S. wypowiedział się w niej za produktywizacją zawodową Żydów, w szczególności w rzemiośle i w rolnictwie, podkreślał też konieczność reformy szkolnictwa, m.in proponował tworzenie szkół z językiem polskim dla dzieci żydowskich. Zwalczał Kabałę i oparty na niej ruch chasydzki, w którym upatrywał główną przyczynę zacofania Żydów polskich. W równoległym projekcie, opracowanym na wewnętrzny użytek żydowski, zachowanym w rękopisie hebrajskim Tešuvot beinjanej dat [Odpowiedzi w sprawie religii], wyraził pogląd, że głównym czynnikiem poczynań oświeceniowych powinny być autonomiczne Kahały, zaznaczając odmienność tej koncepcji od stanowiska M. Mendelssohna, który liczył przede wszystkim na działania władz nieżydowskich. Ok. r. 1794 napisał w języku niemieckim dzieło filozoficzne Nachlass eines Sonderlings zu Abdera, który zadedykował Izabeli Czartoryskiej (zaginione). W r. 1794 przygotował dla ks. Czartoryskiego memoriał w sprawie trybu powoływania rabinów w dobrach książęcych Entwurf eines Rabiner-Systems in der Gütern […] des Fürsten Adam Czartoryski, General von Podolien…, datowany w Sieniawie 4 IV (B. Czart.: rkp. 2253 k. 27–36). Przy finansowej pomocy Czartoryskiego wydał S. t. r. w Żółkwi pełne tłumaczenie hebrajskie podręcznika Tissota. W ostatnich latach XVIII w. był S. wychowawcą dzieci bogatego filantropa petersburskiego Joszuy Cejtlima. Później wrócił na Podole.
W r. 1808 ukazała się we Lwowie książka S-a Chešbon nefeš [Porachunki duszy] wskazująca indywidualne sposoby doskonalenia moralnego na zasadach podobnych do propagowanych w „Poor Richard’s Almanac” B. Franklina. Po r. 1808 S. przebywał w Brodach i w Tarnopolu, skupiskach Haskali w Galicji. W r. 1809 ogłosił w Żółkwi książkę Igrot hachochma [Listy o wiedzy], zbiór popularnych pogadanek o tematyce etycznej i przyrodniczej. W r. 1818 wyszły tamże „Massaot hajam” [Podróże morskie], tłumaczenia z niemieckiego dwóch opowieści J. H. Campego. W pracach swoich i w tłumaczeniach na język hebrajski S. odrzucił przyjętą w Haskali niemieckiej normę uznającą jedynie hebrajski język biblijny; był pierwszym z pisarzy Haskali, który wykorzystywał również późniejsze warstwy tradycji językowej (także rabiniczne). Wbrew rozpowszechnionemu wśród działaczy Haskali skrajnie negatywnemu stosunkowi do języka jidysz i propagowaniu przez nich języka niemieckiego S. był przekonany, że Żydzi polscy nie przyjmą ani niemieckiego tłumaczenia Biblii, ani też nie zaczną używać tego języka. Jeszcze przed r. 1788 przystąpił do tłumaczenia ksiąg Starego Testamentu na współczesny mu język potoczny Żydów polskich. Przełożył na jidysz co najmniej Pięcioksiąg, Psalmy, Księgi Przysłów i Koheleta, Pieśń nad Pieśniami i Lamentacje. Za jego życia ukazała się drukiem jedynie Księga Przysłów (Tarnopol 1814), zaś w rękopisach zachowały się Księga Koheleta, Lamentacje i część Psalmów.
S. przyjął za normę językową swoich przekładów biblijnych współczesny mu dialekt jidysz na Podolu. Stosując na pozór styl kolokwialny, S. usilnie się jednak starał o wierność wobec oryginału. Ukazanie się przekładu S-a, choć wywołało bardzo ostry sprzeciw wśród części zwolenników Haskali (pamflet Tobiasza Federa (Gutmana) „Kol mechacecim”, Berdyczów 1816, wycofany ze sprzedaży dzięki interwencji przyjaciół S-a, wyd. ponowne Lw. 1853), torowało jednak drogę do stopniowego uprawnienia języka jidysz jako literackiego.
Widząc w chasydyzmie głównego wroga Oświecenia, S. za ważny oręż w walce z tym ruchem uważał pisma satyryczne. Sam napisał w jidysz satyrę Der erster chosed [Pierwszy chasyd], a po hebrajsku Machkimat peti [Zmądrzenie głupca] (obie zaginęły). S. był zwiastunem nowej literatury w języku jidysz, opartej na dialektach potocznych, zasłużonym popularyzatorem nauk. Zwano go «ojcem Haskali» w Galicji.
W istocie jednakże był S. racjonalistą starego pokroju. Opierał się m.in. na pismach Majmonidesa; świadczy o tym m.in. jego częściowy przekład „More Newuchim” [Przewodnik dla zbłąkanych] Majmonidesa ze starej średniowiecznej wersji hebrajskiej na nową (wyd. pośmiertne w Żółkwi 1829) i wstęp do tego dzieła (wyd. w Odessie w r. 1867). Będąc zwolennikiem reform w społeczeństwie żydowskim S. przestrzegał jednak uznanych przepisów religijnych. Nie sposób obecnie odtworzyć jego filozofii i światopoglądu, gdyż pisma, w których znalazły one pełny wyraz, zaginęły. S. zmarł w Tarnopolu 1 VII 1826.
Rękopisy S-a znajdowały się do drugiej wojny światowej w bibliotece Szkoły im. J. Perla w Tarnopolu. Tylko mała ich cząstka ocalała w Bibliotece Narodowej i Bibliotece Uniwersyteckiej w Jerozolimie, a w Polsce w Bibliotece Czartoryskich.
Estreicher, XXII 286; Enc. Judaica (Jerusalem), XI 107–8; Haenciklopedia haiwrit, Jerozolima–Tel-Aviv 1969 XXI 1012–13; Leksikon fun der najer jidišer literatur, New York 1963 V 349–54; Filoz. w Pol. Słown. (bibliogr.); – Gelber N. N., Aus zwei Jahrhunderten, Wien 1924 s. 39–57; tenże, Tešuvot beinjanej dat, w: Abraham Weiss Jubilee volume, New York 1964 s. 287–301; Kac S., Tirgumej tanach meet Mendł Lefin Mesatanov, „Kirjat Sefer” T. 16: 1939 s. 114–33; Klauzner J., Historia šel hasifrut haivrit hechadaša, Jerozolima 1952 I 224–53 (obszerna bibliogr); Łastik S., Z dziejów Oświecenia żydowskiego, W. 1961; Shmeruk Ch., Wegn etłeche principn fun Mendł Lefins mišlej-iberzecung, „Jidiše šprach” T. 24: 1964 s. 33–53; tenże, Sifrut jidiš: perakim letddoteha, Tel-Aviv 1978 s. 181–97; tenże, Sifrut jidiš be Polin, mechkarim veijunim historiim, Jerusalem 1981 s. 165–84, 188–90; Weinlös I., Mendł Lefin Satanower, „Yivo-Bleter” T. 2: 1931 s. 334–57; Werses S., Megamot vecurot besifrut hahaskala, Jerusalem 1990 s. 110–59, 319–55; Wiener M., Cu der gešichte fun der jidišer literatur in 19tn jorhundert, New–York 1945 I 38–44; – Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, VI 409–21.
Chone Shmeruk