Pawsza (Pausza) Michał h. Leliwa (2. poł. XVIII w.), sędzia ziemski owrucki, poseł na sejmy. Pochodził z szeroko rozrodzonej rodziny osiadłej w województwie kijowskim, był synem Jana i Anny z Niemiryczów, bratem Tadeusza (zob.). Jan (zm. przed r. 1788), dziedzic wsi Narodycze w pow. owruckim, w r. 1746 stolnik kijowski, od r. 1765 podkomorzy owrucki, posłował z województwa kijowskiego na sejm 1752 r. oraz na sejm koronacyjny w r. 1764. Na sejmie 1773–5 r. wyznaczany był kilkakrotnie na komisarza do rozsądzania różnych spornych spraw. Miał widać opinię człowieka kłótliwego, skoro w żartobliwym „Regestrze ksiąg nowowydanych” znalazł się jako autor „Satyry przeciwko pieniactwu… z przydatkami Dubrawskiego”. Był kawalerem Orderu Św. Stanisława.
P. również zasiadał z ramienia sejmu 1773–5 r. w różnych komisjach; jeszcze jako podkomorzyc owrucki posłował z województwa kijowskiego na sejm 1776 r. i podpisał akt konfederacji generalnej, jednakże na obradach głosu nie zabrał. Od 7 IV 1777 był pisarzem owruckim, zaś po r. 1781 został sędzią ziemskim owruckim, o co zabiegał jego ojciec (w październiku 1781). W czasie przygotowywanych przez króla w r. 1788 sejmików żytomierskich dla województwa kijowskiego wymieniano «któregoś z Pawszów» jako kandydata do poselstwa na sejm. Został nim P. i jako poseł kijowski i sędzia ziemski owrucki podpisał akt konfederacji sejmowej 1788 r. Dn. 7 X wyznaczony został do egzaminowania Komisji Skarbu W. Ks. Lit. W czasie obrad sejmowych zabrał głos tylko na sesji 18 XII t. r. w sprawie rychłego wysłania oddziałów wojskowych dla zasłonienia województwa od «zhukanego chłopstwa» i domagał się szybkiej ewakuacji wojsk rosyjskich. Popierając projekt posła brzesko-litewskiego Tadeusza Matuszewicza (związanego z Czartoryskimi), P. wnioskował, aby posłowie nie mogli kandydować do różnych dykasterii, gdyż mogłoby to wywołać zarzut, że «po to zostajemy posłami, aby intrygi robić i umieszczać się w różnych magistraturach». Stanowisko P-y wobec króla i prac sejmowych nie było całkiem jasne; zwracał na to uwagę woj. kijowski Józef Stempkowski, gdy na wiosnę 1789 rozeszły się pogłoski, jakoby w województwie kijowskim miała się zawiązać konfederacja «z ducha hetmańskiego» pochodząca. P. nie był obecny na sesji majowej 1791 r., kiedy uchwalano Ustawę Rządową.
Do Targowicy jednakże nikt z Pawszów nie przystąpił. P. związał się natomiast – tak jak jego bracia – z pracami spiskowymi kierowanymi przez Ignacego Działyńskiego i Karola Prozora na Wołyniu w r. 1793/4, które przygotowywały insurekcję. Zapewne uczestniczył w sierpniu 1793 w zjeździe szlachty w Chojnikach u K. Prozora. Po wykryciu sprzysiężenia P. został aresztowany na wiosnę 1794, przewieziony z Żytomierza do Smoleńska i osadzony tamże w więzieniu. W Smoleńsku postawiony przed komisją śledczą, uznany za najmniej spośród sądzonych winnego, został w lecie 1795 za poręką zwolniony, a z jego majątków zdjęto sekwestr. Dalsze losy P-y nie są znane, brak daty jego śmierci oraz wiadomości o rodzinie. Michał Czajkowski w powieści „Owruczanin” (B. Narod.) pozostawił o nim wspomnienie człowieka gwałtownego, «co to przyjeżdżał na kadencję w poczcie sotni czernihowskich kozaków» i wołając «Sza Pawsza», groził szubienicą przeciwnikom.
Jakub, brat P-y, dymisjonowany porucznik wojsk litewskich, wyznaczony został przez sejm 30 V 1789 na komisarza dla wynalezienia ofiary z dóbr ziemskich i duchownych w Koronie i W. Ks. Lit. Na sejmiku województwa kijowskiego w Żytomierzu został w lutym 1792 jednym z sześciu asesorów, którzy mieli ułożyć laudum sejmikowe. Aresztowany razem z braćmi, sądzony za złamanie przysięgi na wierność carowej i za przynależność do spisku, wyrokiem z 20 VI 1795 zaliczony do pierwszej kategorii skazańców, zesłany został nad Bajkał do miejscowości Selegińsk (Sielagińsk) w gub. irkuckiej, gdzie zmarł. Jego majątki: Nowopole, Czernihówka, Kruczyńce, Kamionka i Pawszynka (wszystkie w pow. żytomierskim) nadane zostały generałowi rosyjskiemu Jakubowi Poliwanowowi.
Niesiecki; Uruski; Iwaszkiewicz J., Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, w: Ziemiaństwo i większa własność rolna, W. 1929 s. 17, 18; – Dubiecki M., Karol Prozor, Kr. 1897 s. 181, 223, 279; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; tenże, Wołyniacy na Syberii, „Roczn. Wołyński” (Równe) T. 2: 1931 (i odb.); Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 338; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. 1913 I; tenże, Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Rodzina Pauszów, „Przegl. Polit., Społ. i Liter.” (Lw.) 1891 nr 135; – Diariusz sejmu walnego grodzieńskiego 1752; Diariusz sejmu ordynaryjnego…, W. 1776; Diariusz sejmu ordynaryjnego…, W. 1788 I cz. 1 s. 15, cz. 2 s. 503, 508, 510; [Iwanowski E.] Helleniusz E., Listki wichrem do Krakowa z Ukrainy przyniesione, Kr. 1901–2 II 61, III 5, 7, 8, 13, 23, 25; tenże, Wspomnienia lat minionych, Kr. 1876 I 268; tenże, Wspomnienia polskich czasów, Lw. 1894 I 270; Kopeć J., Dziennik podróży, Wr. 1837 s. 182; tenże, Dziennik… [Wyd. uzupełnione], Berlin 1863 s. 20; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, P. 1872 s. 116, 120, 121–2; Ochocki J. D., Pamiętniki, 1857 II 18, 19, 25, 166, 368, 396–7; Sbornik Russ. Obšč., XVI; Vol. leg., VIII 164, 173, 237, 297, 299, 303, 528, IX 48, 79; – B. Czart.: rkp. 654 i 683 (listy Jana Pawszy), 723; B. Jag.: rkp. 4508/IV („Pamiętnik własnoręczny Antoniego Pawszy…”); – Odpisy z „Sigillatów” z AGAD w Materiałach Red. PSB.
Helena Wereszycka