Radziszewski Michał h. Radwan (Uruski) lub h. Pomian (wg Żychlińskiego) (1743 – po 1812), marszałek dworu, komisarz generalny dóbr Karola Stanisława Radziwiłła «Panie Kochanku» i pułkownik jego wojsk nadwornych, poseł na sejmy, chorąży starodubowski. Był synem Gabriela, star. nowogrodzkiego.

R. pozostawał w służbie u Karola Stanisława Radziwiłła co najmniej od r. 1769 i zyskał jego zaufanie. Dn. 15 IV 1773 otrzymał jednorazową plenipotencję na zaciągnięcie dlań pożyczki, bez określenia jej wysokości. Po upadku konfederacji barskiej R. wyruszył w r. 1774 do Stambułu, by wyjednać dla starającego się o prawo pobytu w Turcji Radziwiłła ferman, tajin oraz zasiłek na koszty podróży. Misja jego przeciągająca się z powodu rozlicznych trudności (braku pieniędzy, nieznajomości lokalnych stosunków), straciła właściwie sens po zawarciu pokoju turecko-rosyjskiego i zakończyła się w początku r. 1775; uzyskał wówczas od Porty obietnicę niewielkiego wsparcia i radę, by Radziwiłł zwrócił się o protekcję do Rosji.

Nie wiadomo, kiedy i jak R. wrócił do kraju. W każdym razie w końcu 1775 r. wypełniał delikatną misję pojednania Radziwiłła z Adamem Kazimierzem Czartoryskim. Dn. 16 XII donosił księciu «Panie Kochanku» z Warszawy, iż był u Czartoryskiego, który «chce odtąd jedność utrzymywać i najściślejszą przyjaźń» oraz wspólnie działać na najbliższym sejmie. W czerwcu 1776 Radziwiłł zlecił R-emu dopilnowanie swoich interesów na wileńskim sejmiku przedsejmowym i poparcie kandydatury Czartoryskiego na posła. Równocześnie R. zabiegał o pożyczki pieniężne dla Radziwiłła, jako jego komisarz dóbr lit. zajmował się sprawami gospodarczymi, np. w r. 1776 w tym charakterze podpisał z Janem Madżarskim kontrakt na wydzierżawienie mu fabryki pasów w Słucku. Dla komisji wyznaczonej przez sejm i Radę Nieustającą sporządził raport w sprawie spłaty długów radziwiłłowskich bankierowi Soturgusowi (ok. 1776 r.).

Nie udało się ustalić dokładnych dat obejmowania przez R-ego jego stanowisk u Radziwiłła. W wiadomości z 25 III 1776 o jego przybyciu do Warszawy został określony jako «przeszły marszałek dworu, teraz zaś komisarz dóbr litewskich» K. S. Radziwiłła. W r. 1778 książę «Panie Kochanku» nazywa go «pułkownikiem milicji i generalnym dóbr moich litewskich komisarzem». O otrzymaniu «patentu na pułkownikostwo» wzmiankował R. w liście z 13 IX 1776; już jednak wcześniej podpisywał się w korespondencji jako «pułkownik» radziwiłłowskich wojsk nadwornych. W czerwcu 1777 jeździł R. do O. Stackelberga z projektem recesu Radziwiłła od konfederacji barskiej. Podróż R-ego poprzedzała osobiste przybycie księcia i stanowiła przygotowanie sfinalizowania sprawy. W r. 1780 R. uczestniczył w obradach sejmu jako poseł nowogródzki. Został wybrany na sędziego sejmowego z przeznaczeniem do zasiadania w IV kadencji sądu, rozpoczynającej się 1 II 1782. W r. 1782 w Warszawie prowadził rozmowy z niejakim Olierem, który «zajmował tradycją» pałac Radziwiłła. R. zajmował się także próbą sprzedania G. Potemkinowi Białynicz. M. in. w tym celu w r. 1782 jeździł do Petersburga, skąd donosił, że potencjalny nabywca okazuje mniejsze niż poprzednio zainteresowanie kupnem tych dóbr. Innym celem petersburskiej podróży były zabiegi w imieniu pryncypała o protekcję Katarzyny II. W wysyłanych w marcu listach R. wyrażał nadzieję, że «dwór tutejszy da się przebłagać». W r. 1784 był R. pisarzem grodzkim starodubowskim. T. r. posłował na sejm grodzieński znowu z woj. nowogródzkiego. Przemawiał w obronie Antoniego Tyzenhauza. Zapewne w r. 1786 został chorążym starodubowskim. W r. 1787 na prośbę Radziwiłła R. otrzymał Order Św. Stanisława. Podobno w tym samym roku został generałem majorem wojsk lit. (Enc. Wojsk.), jednak prawdopodobniejsze jest, że był to stopień w milicji radziwiłłowskiej. Przy okazji druku swoich mów z okresu Sejmu Czteroletniego używał tylko tytułu chorążego i kawalera orderu. Natomiast wiadomo, że dowodził w wojskach nadwornych księcia «Panie Kochanku». Dn. 2 II 1788 Adam Naruszewicz informował Stanisława Augusta, że K. S. Radziwiłł ma «milicji swojej do trzech tysięcy» i że «szefem i komendantem» piechoty złożonej z chłopów jest właśnie R. Natalia Kicka wspominała: «Ostatnim dowódcą radziwiłłowskiego wojska był Radziszewski».

W r. 1788 R. został obrany posłem starodubowskim na sejm. W Warszawie zamieszkał w pałacu Radziwiłłowskim przy Krakowskim Przedmieściu. Akt konfederacji generalnej sejmowej podpisał w pierwszym terminie. W sejmie dość często zabierał głos (część wystąpień sejmowych podawał do druku), należąc do opozycji antykrólewskiej. Gdy 17 X 1788 Stanisław August radził pierwej uchwalić podatki i dopiero następnie do wysokości dochodów skarbowych dostosować wielkość aukcji wojska, R. replikował: «Sto tysięcy wojska naprzód oznaczyć, znajdą się sposoby do utrzymania tej siły; połowę majątków oddamy». W kilka dni później wniósł projekt o pozbawienie Departamentu Wojskowego władzy nad wojskiem. Przeciwko Departamentowi wystąpił także in turno 3 XI. Dn. 11 V 1789 zgłosił projekt Rozporządzenie duchowieństwa dyzunickiego, a 25 V podał projekt w sprawie dóbr pojezuickich w W. Ks. Lit. Dn. 14 VIII atakował trwonienie czasu przez sejmujących i chronienie starostw przed podatkami. W końcu tegoż miesiąca R. towarzyszył choremu i niemal ślepemu K. S. Radziwiłłowi w podróży do Wrocławia, gdzie uczestniczył w jego spotkaniach z Fryderykiem Wilhelmem II, mających na celu przybliżenie zawarcia przymierza polsko-pruskiego. Po powrocie na obrady sejmu R. – zapomniawszy o deklaracji sprzed ponad roku oddania «połowy majątków» szlacheckich na potrzeby wojska – jeszcze raz wypowiedział się 6 XI 1789 za oszczędzaniem majątków ziemiańskich przy poszukiwaniu środków na aukcję siły zbrojnej, a za obciążeniem starostw. Postulował też, zastrzegając się, iż jest za edukacją, odebranie Komisji Edukacji Narodowej dóbr pojezuickich i przekazanie ich skarbowi, który będzie z nich czerpał fundusze i na szkolnictwo, i na powiększenie armii. W tej sprawie wypowiadał się już zresztą 20 I 1789.

Radziwiłł «Panie Kochanku» nadal darzył swojego «głównego plenipotenta» wielkim zaufaniem. A. Naruszewicz pisał w liście do Stanisława Augusta 11 II 1788: «Książę, jak jest wiadomo WKM, najwięcej polega na perswazji i radzie Radziszewskiego». Podobno w r. 1789 Radziwiłł zabiegał o kaszt. smoleńską dla niego, lecz bez powodzenia, gdyż król odpowiedział, że «dystrybuta krzeseł wstrzymana» i «nic finalnego nie może powiedzieć». Jednak wobec pogorszenia się stanu zdrowia K. Radziwiłła i rywalizacji o opiekę nad nieletnim Dominikiem stosunki R-ego z Radziwiłłami skomplikowały się. Dn. 21 X 1789 R. pisał z Warszawy do Karola Stanisława że, czując «ufność J. O. W. Ks. Mści Dobrodzieja znacznie utraconą», prosi «o dymisją». Służyłby dalej, ale nie jest «w stanie doradzenia». Prosił też o powołanie komisji do zbadania jego działalności. W służbie pozostał. W pół roku po śmierci księcia «Panie Kochanku», 11 V 1791, wniósł do ksiąg ziemskich pow. grodzieńskiego protest (a „Wypis z ksiąg…” ogłosił drukiem) przeciwko nadużyciom Radziwiłłów, Michała Hieronima, woj. wileńskiego, i Józefa, woj. trockiego, jakich dopuszczali się dla osiągnięcia opieki nad księciem Dominikiem, wyjaśniając, że wydał «ordynanse tak chorągwi ordynackiej jako komendantom garnizonów nieświeskiego i słuckiego, posłuszeństwo dla prawego opiekuna [Macieja Radziwiłła, kaszt. wileńskiego] i strzeżenia bezpieczeństwa od gwałtów książąt wileńskiego i trockiego wojewodów, zalecając». Dalej R. zapewniał, że sam już się wycofał i nie wtrąca się do zarządu majątkiem księcia Dominika. Ale nie był to ostatni jego kontakt z Radziwiłłami. Dn. 29 V 1805 prosił księcia Dominika «o rozkaz wypłacenia zalegającej mi pensji generalskiej zł 21 000 wynoszącej».

W r. 1792 R. jeździł z polecenia królewskiego na Litwę, by przeciwdziałać skierowanym tam emisariuszom targowickim i agitować za ewentualnym opuszczaniem domów przez obywateli w wypadku groźby przymusowego werbowania do Targowicy. On to zapewne (w kwietniu lub maju 1792) posyłał do woj. połockiego Tadeusza Żaby prośby o przeniesienie archiwum sądu ziemskiego, aby uniknąć wpisywania do ksiąg aktów niezgodnych z działaniem sejmu. Dn. 9 VI oblatował w aktach ziemskich nowogrodzkich uchwalony poprzedniego dnia akt podpisany przez 170 obywateli tegoż województwa zdecydowanie popierających Konstytucję 3 maja i zapewniających o gotowości do obrony kraju i nowego ustroju. Zobowiązali się oni do zbierania ochotników, nad którymi komendę powierzali R-emu, lecz do realizacji uchwały już nie doszło. Jeszcze 15 VI R. pisał do Stanisława Augusta: «trzeba nam tylko generała z głową i doświadczeniem», bowiem «trwa dotąd w nas pierwszy gorliwości zapał, mamy wojsko nieporównanego męstwa i odwagi». W październiku 1792 był z żoną w Dreźnie i w Lipsku, gdzie widział się z Hugonem Kołłątajem i w porozumieniu z nim wyjechał do Polski przez Galicję, by spotkać się z Tomaszem Wawrzeckim. Po II rozbiorze R. znalazł się wśród tych obywateli, którzy dobrowolnie składali przysięgę homagialną Katarzynie II. Jednak następnie wszedł do wileńskiego sprzysiężenia powstańczego, chociaż nie wiadomo, na jakiej podstawie formułowane są w literaturze historycznej twierdzenia, że w sprzysiężeniu był czynny «od połowy 1793 r.» i że należał do grona «najbliższych współpracowników płk. J. Jasińskiego» (J. Sułek). Jedyną znaną przesłanką do takich twierdzeń może być fakt aresztowania R-ego wraz z kilkoma innymi sprzysiężonymi w Wilnie w nocy z 11 na 12 IV 1794 na rozkaz gen. A. Arseniewa. R. został wywieziony do Mińska, a stamtąd do Smoleńska. Upominał się o nich Tadeusz Kościuszko, odpowiadając 8 V Radzie Zastępczej Tymczasowej, że «damy moskiewskie», przetrzymywane w Warszawie od insurekcji kwietniowej, będą uwolnione, jeśli skłonią władze rosyjskie do zwolnienia aresztantów, m. in. R-ego. R. odzyskał wolność za poręką ukazem z czerwca 1795. Nie jest pewne, kiedy R. został marszałkiem stołowickim. W herbarzu Uruskiego odnotowano: «w 1799 marszałek szlachty pow. stołowickiego»; w literaturze godność ta bywa łączona z nazwiskiem R-ego także w odniesieniu do innych lat (np. 1794, 1795). Wg „Encyklopedii Wojskowej” R. był star. starodubowskim; źródła jednak nic o tym nie mówią. Sejmik lutowy 1797 r. w Wilnie wybrał R-ego na delegata na koronację w Moskwie Pawła I. Gdy po koronacji Paweł I wracał przez Litwę do Petersburga, 27 V w Wilnie R. został zaproszony jako jeden z 21 obywateli do carskiego stołu.

W r. 1806 wymieniano R-ego w gronie osób znaczących w gub. wileńskiej, które należało pozyskać dla projektowanego stronnictwa prorosyjskiego w związku z koncepcją odbudowy Rzpltej w oparciu o Rosję z Aleksandrem I jako królem Polski. Z kolei 18 VII 1812 Komisja Rządowa wybrała go w skład delegacji, która miała powiadomić Konfederację Generalną w Warszawie o przystąpieniu Litwy do konfederacji, jednak ostatecznie R. nie pojechał w tej misji. Dalsze losy R-ego nie są znane.

R. był żonaty z Ludwiką z Brzostowskich, córką Stanisława, woj. inflanckiego (zob.). Miał syna Stanisława (zob.) i córkę Józefę, poślubioną w r. 1808 Michałowi Przezdzieckiemu, synowi Anny z Radziwiłłów 1.v. Przezdzieckiej, 2. v. Mostowskiej (zob.).

Estreicher; Komisja Edukacji Narodowej. Bibliografia przedmiotowa, Wr. 1979; Enc. Wojsk.; Uruski; Żychliński, III 23; Łoza, Kawalerowie; – Bartoszewicz K., Radziwiłłowie, W. 1928 s. 222–4; Halicz E., Geneza Księstwa Warszawskiego, W. 1962; Iwaszkiewicz J., Litwa w r. 1812, Kr. 1912; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Wyd. 4, Kr. 1895 I cz. 1 s. 198, 324, 519; Kipa E., Studia i szkice historyczne, Wr. 1959; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1938 II; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz podskarbi nadworny litewski, Londyn 1971 II; Mańkowski T., Mecenat artystyczny Stanisława Augusta, W. 1976; Michalik B., Działalność oświatowa I. Potockiego, W. 1979; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; tenże, Sejmiki poselskie 1788 r. (cz. II), „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 z. 2 s. 358; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, t. I (1772–1800), Wil. 1913; tenże, Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; Sułek J., Sprzysiężenie Jakuba Jasińskiego, W. 1982; Szczepaniec J., Wokół Drukarni Wolnej… J. Potockiego w Warszawie w l. 1788–1792, w: Miscellanea z doby Oświecenia, t. 4 s. 243, 293, „Arch. Liter.” T. 18: 1973; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., t. II. Kampania litewska, P. 1922; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie w l. 1794–1797, Wil. 1938; – Akty powstania Kościuszki, III; Dyaryusz sejmu ordynaryjnego grodzieńskiego… MDCCLXXXIV, W. 1785 s. 5, 414; Karpiński F., Korespondencja … z l. 1763–1825, W. 1958; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Kołłątaj H., Listy… pisane z emigracji, P. 1872 I 47, 63; Naruszewicz A., Korespondencja… 1762–1796, Wr. 1959; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Radziwiłł K. S., Korespondencya księcia… wojewody wileńskiego „Panie Kochanku” 1744–1790 z Archiwum w Werkach, Wyd. Cz. Jankowski, Kr. 1898 s. 3–5, 32, 38, 43–85; tenże, Korespondencja księcia… wojewody wileńskiego „Panie Kochanku” 1762–1790. Ze zbiorów familijnych, Wyd. K. Waliszewski, Kr. 1888; tenże, Listy księcia „Panie Kochanku” (1751–1790), Wyd. E. Łuniński, W. 1906; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XLVII; Vol. leg., VIII 570, 583, IX 49; – „Przew. Warsz.” 1791 nr 1 s. 32; – AGAD: Arch. Radziwiłłów m. in. Dz. V nr 12807, teki 296, 297, Dz. XXIX sygn. 12 k. 2, 50, sygn. 13 s. 16, 208–209, Arch. Sejmu Czteroletniego, m. in. sygn. 2 k. 73, 201, 227, 262, 263, 488, 649–650, sygn. 3 k. 576, 657, 667–668, sygn. 4 k. 56, 58, 64–67, 418, 477; B. Czart.: rkp. 684, 700; – Informacje Zdzisława Czechowicza z Kr.

Jerzy Kowecki