Straszewicz Michał h. Odrowąż (1750–1818), marszałek, następnie kasztelan upicki.
Ur. 29 IX, był wnukiem wywodzącego się z drobnej szlachty podstarościego grodzkiego upickiego Kazimierza (zm. 1751), który jako pierwszy w rodzinie dorobił się znacznego majątku; w r. 1738 był marsz. Tryb. Głównego W. Ks. Lit. Ojciec S-a Tomasz (zm. 1753), był wojskim upickim, gen.-adiutantem hetmana w. lit. Michała Wiśniowieckiego, regentem w kancelarii w. lit., star. starodubowskim, marsz. Tryb. Skarbowego lit. w r. 1743 oraz posłem na sejmy w l. 1740, 1748 i 1752; pozostawił fortunę liczącą 500 tys. zł. Matką S-a była Eufrozyna z Klopmannów. S. miał starszą siostrę Eleonorę, od r. 1763 żonę Antoniego Kossakowskiego (zob.) i młodszego brata Józefa (1753–1817), podkomorzego upickiego.
Po śmierci ojca i zgodnie z jego intencją matka S-a przyjęła opiekę brata ciotecznego zmarłego męża, marsz. kowieńskiego Antoniego Zabiełły, nad sobą i sierotami; wobec braku prawomocnego zapisu w testamencie prawa do opieki mieli jednak także bracia stryjeczni Tomasza, Franciszek i Kazimierz Straszewiczowie. Po śmierci Eufrozyny Straszewiczowej, w r. 1758 lub 1759, Zabiełło zajechał dobra podopiecznych, wywiózł S-a i rodzeństwo do Czerwonego Dworu, a na K. Straszewiczu wymusił pismo, w którym został uznany za pierwszego opiekuna sierot; doszło wtedy także do sfałszowania testamentu Tomasza. Spór toczono najpóźniej od r. 1760 przed Tryb. Głównym Lit. Zabiełło został wtedy uznany trzecim opiekunem (po Michale Antonim Sapieże i F. Straszewiczu). Straszewiczów, szukających pomocy u Radziwiłłów oraz Michała Antoniego i Aleksandra Sapiehów wsparł kanclerz lit. Michał Czartoryski, wykorzystując ich sprawę w sporze z politycznymi adwersarzami, Zabiełłą i Radziwiłłami. W r. 1762 przyznano opiekę Straszewiczom, a z uwagi na ich ubóstwo gwarantem finansowym został łowczy wil. Michał Żmijowski. Zabiełło nie podporządkował się jednak wyrokowi, przetrzymywał dzieci w Czerwonym Dworze, a potem w Janowie, nie zapewniając im (zdaniem stryjów) odpowiedniej edukacji i zwlekając z ich oddaniem; nadto 15 II 1763 wydał siostrę S-a Eleonorę za swego siostrzeńca, Antoniego Kossakowskiego. Procesy między Straszewiczami a Zabiełłą i Kossakowskim zakończyły się kompromisem dopiero w r. 1781, kiedy to ugodę przeprowadził bp Józef Kossakowski, brat Antoniego. Na początku r. 1773 S. i jego brat zajęli przejściowo Łany (pow. wiłkomierski) w związku z procesem Straszewiczów z Antonim i Teresą z Eperyeszych Oskierkami (sprawa ta wiązała się z pożyczką, udzieloną w r. 1757 przez matkę S-a); proces był kontynuowany jeszcze w r. 1777. S. i jego brat sprzedali (1775) Mateuszowi Straszewiczowi majątki Kieliszki i Blekany (pow. upicki).
W grudniu 1775 pojawił się S. na scenie politycznej jako klient Antoniego Tyzenhauza i stronnik królewski. Próbował wówczas zdobyć poparcie podskarbiego dla starającego się o deputację z Upity star. poizniewskiego Mateusza Straszewicza oraz dla zabiegającego o probostwo wiłkomierskie Marcina Straszewicza; prosił też Tyzenhauza o protekcję w sporze z Zabiełłą i Kossakowskim i przedstawił mu kandydatów na posłów; od r. 1776 przesyłał mu relacje z upickich sejmików poselskich i deputackich. T.r., na sejmiku pow. upickiego S. po raz pierwszy uzyskał poselstwo na sejm; wg Jana Borowskiego, korespondenta woj. wileńskiego Karola Stanisława Radziwiłła, wyboru dokonano wbrew woli księcia i mimo niechęci większości szlachty. W instrukcji dla posłów żądano utrzymania nienaruszalności Statutu lit. Dn. 23 VIII podpisał S. akt konfederacji zawiązanej przed sejmem, a 27 VIII wszedł w skład sejmowej delegacji, rozliczającej Komisję Wojskową Kor. Kandydował do Rady Nieustającej (RN), lecz podczas głosowania 30 X zabrakło mu jednego głosu, by znaleźć się wśród konsyliarzy. Razem z bratem miał wówczas «najznaczniejszą partię» w powiecie („Diariusz sejmiku […] w Poniewieżu 7 II 1777”). Na sejmiku upickim w lutym 1777 relacjonował przebieg sejmu. Po rezygnacji Karola Bitowtta z funkcji marszałka pow. upickiego, bez żadnych sprzeciwów obrano na tę funkcję (4 II t.r.) S-a. Przywilej króla na marszałkostwo dla S-a został wydany 8 III (przysięgę na tę godność wykonał on 31 VII). Po rezygnacji Józefa Sołłohuba z konsyliarstwa RN, Rada rezolucją z 25 IV obrała na jego miejsce S-a, który nie był jednak zainteresowany tym awansem i na jego prośbę Tyzenhauz zgodził się zwolnić go z Rady. Gdy w wyniku dekretu Trybunału lit. z kwietnia 1778 w sprawach ekonomii lit. powstały odpowiednie komisje, S. wszedł w skład komisji zajmującej się ekonomią szawelską, a w r.n. został nadto dokooptowany do komisji ds. ekonomii grodzieńskiej i olickiej. Był już w marcu t.r. członkiem masońskiej loży «Bon Pasteur de Wilna», a po jej podziale w r. 1780 – loży «Gorliwy Litwin».
Ciesząc się poparciem Tyzenhauza, S. kierował życiem politycznym w powiecie. O mandat z Upity na sejm 1778 r. starał się z polecenia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, miał też pewien wpływ na wybór drugiego posła, którym został Leon Borowski, prawdopodobnie związany z Radziwiłłem. Instrukcja poselska, podobnie jak na sejm poprzedni, mówiła o nienaruszalności Statutu lit., poza tym już wprost żądała wyłączenia Litwy spod nowej legislacji. W l. 1778 i 1779 rekomendował S. Tyzenhauzowi ludzi starających się o urzędy lub zabiegających o protekcję w Trybunale. Dn. 25 I 1779 otrzymał Order św. Stanisława; dyplom orderowy uzyskał dopiero 22 V 1782. Zapewne w związku z rozkładem partii Tyzenhauza współdziałał podczas sejmików deputackich w l. 1779 i 1780 z Radziwiłłem. Chociaż w r. 1780 wymawiał się od starań o poselstwo «dla nadwerężonej częstemi publicznemi posługami substancji», jednak na życzenie króla i w porozumieniu z Radziwiłłem został posłem pow. upickiego razem ze star. Józefem Wereszczyńskim. Instrukcja nakazywała im, choć nie akcentowano tego zbyt mocno, polecenie Tyzenhauza względom króla, zastrzegała utrzymanie Statutu (godziła więc w Kodeks Zamoyskiego), ale zaznaczała potrzebę zreformowania sądów asesorskich. Dn. 3 X t.r. wszedł S. w skład sejmowej deputacji do zbadania działalności Dep. Wojskowego RN. Wypowiadał się za przyjęciem laudum zjazdu szlachty kurlandzkiej, aby ubiec interwencję Rosji. W r. 1781 był Pierwszym Dozorcą wileńskiej loży «Gorliwy Litwin».
W r. 1782 król nakłonił S-a do starań o poselstwo na sejm t.r., ale wobec rozdwojenia sejmiku upickiego, jego mandat został na rugach uznany za nielegalny. Na początku r. 1783 przebywał S. w woj. kijowskim; wrócił stamtąd, aby zgodnie z wolą Stanisława Augusta, a także w porozumieniu z Radziwiłłem, dopilnować przebiegu upickiego sejmiku deputackiego. W r. 1784 otrzymał S. zaproszenia od Radziwiłła, by przybył do Nieświeża (4 VII t.r.) w sprawie przygotowania wizyty królewskiej oraz (13 VIII) w sprawie sejmików poselskich. T.r. został obrany posłem z pow. upickiego na sejm. Dn. 25 VI otrzymał od Dep. Sprawiedliwości RN odpowiedź na swój memoriał; potwierdzono w niej, że do sprawowania urzędów niezbędne jest posiadanie majątku. W wyborach do RN dostał najwięcej głosów spośród litewskich kandydatów ze stanu rycerskiego. Dn. 13 X spór w izbie o prawo nieobecnych, a więc niezaprzysiężonych konsyliarzy do kandydowania w wyborach na marszałka Rady dotyczył S-a, który przybył na sejm i wykonał przysięgę dopiero w trakcie obrad. Nie został wybrany marszałkiem, lecz działał w Dep. Wojskowym; być może jednak nie wypełniał swych obowiązków, skoro w kwietniu 1786 wzywano go do zasiadania na tym forum. Posłował ponownie z Poniewieża na sejm t.r. Mimo wysiłków bp. Kossakowskiego przepadł w wyborach do RN. Na początku r. 1787 przebywał w Warszawie. T.r. na sejmiku deputackim w Poniewieżu oskarżono brata S-a o próbę przekupienia kandydata na funkcję deputacką; w sprawę tę zamieszany był również S. W maju i lipcu 1788 Stanisław August nakłaniał S-a do podjęcia się poselstwa wraz z Wereszczyńskim, ale posłem został Benedykt Karp, popierany przez Radziwiłła. Wyznaczony 30 V 1789 przez sejm do komisji dla pow. upickiego, zajmującej się sprawdzeniem dochodowości dóbr w związku z aukcją wojska, został S. wkrótce jej przewodniczącym i wydawał stosowne uniwersały. W lutym 1792 w Poniewieżu zagaił i poprowadził obrady sejmiku, który w pierwszym dniu zaprzysiągł Konstytucję 3 maja; następnie S. osobiście poniósł zaprzysiężenie do akt i obiecał przesłać je królowi.
S. został wymieniony wśród konsyliarzy targowickich już w akcie konfederacji generalnej lit. z 12 VI 1792, lecz informację o złożeniu przez niego przysięgi zarejestrowano w protokołach konfederackich dopiero w październiku t.r. Wg Kazimierza Nestora Sapiehy, dzięki powinowactwu z Kossakowskimi, przewodzącymi targowiczanom na Litwie, został S. wydelegowany do zorganizowania konfederacji w pow. upickim, z czym jednak mimo pomocy komend rosyjskich miał wiele trudności. W listopadzie wyznaczono go do ułożenia projektu rozkładu na pensje sumy podatków z dymów oraz skontrolowania obecności konsyliarzy na sesjach. Dn. 12 I 1793, na mocy decyzji Generalności, postąpił na nowo utworzoną kaszt. upicką, w związku z czym przestał pełnić funkcję konsyliarza ze stanu rycerskiego. Dn. 24 I t.r. w Grodnie wykonał przysięgę senatorską (przywilej królewski na kasztelanię otrzymał dopiero 26 XI). Znalazł się w gronie dziesięciu członków tymczasowej Komisji Wojskowej Lit., powołanej 4 III przez konfederację targowicką; był także od 14 I 1794 w kolejnej Komisji Wojskowej Lit. (ustanowionej 23 XI 1793 przez sejm grodzieński). Należał do komisarzy opozycyjnych wobec hetmana polnego lit. Szymona Kossakowskiego. Po skasowaniu 20 XII 1793 przez sejm nowo kreowanych kasztelanii na Litwie pozwolono nowym kasztelanom na dożywotnie zatrzymanie tytułu i miejsca w senacie.
S. należał do grupy spiskowców, zawiązanej w Wilnie na początku r. 1794. Po ogłoszeniu 24 IV t.r. wileńskiego „Aktu powstania” wszedł w skład Rady Najwyższej Rządowej oraz Komisji Wojskowej Lit. i wspomagał powstanie finansowo. Gdy po upadku insurekcji zapadła decyzja o zorganizowaniu deputacji hołdowniczych do carycy Katarzyny II, sejmik upicki wybrał m.in. S-a na delegata. Uchwałę podpisało zaledwie dwadzieścia osób, upoważnienie wystawiono 2 XII. Delegacja udała się do Petersburga prawdopodobnie w poł. grudnia i pozostała tam przynajmniej do początku lutego 1795. W maju 1797 został S. ponownie wybrany na marsz. upickiego i sprawował tę funkcję do r. 1802. Podczas wizyty w Wilnie, w r. 1797, car Paweł I nadał mu Order św. Anny II kl. Dn. 1 VII 1806 dostał S. komandorię tego orderu. Dn. 7 I 1809 z okazji wyborów sejmikowych przyjechał z bratem do Wilna.
S. odziedziczył po ojcu m.in. Rogów, Hołonety (Ołonety), Jostyniki w pow. wiłkomirskim oraz Pojoście (pow. upicki). Główną jego posiadłością i rezydencją był Rogów, ale mieszkał też w majątku Brahin (pow. rzeczycki), należącym do jego żony Marii, a potem do jej dzieci z pierwszego małżeństwa. W r. 1780 starał się zapobiec odłączeniu od paraf. rogowskiej wsi Ginejtynie. Po śmierci żony Marii przejął po niej proces z Konstancją z Ciechańskich. Spory prawne wiódł również z Głuchowskimi (o niezwrócone pożyczki), Franciszkiem i Teodorą Koryznami, Alojzym Sulistrowskim oraz Onufrym Kulwieciem (sprawa zakończyła się ugodą w r. 1826, już po śmierci S-a). Z bratem Józefem prowadził procesy z Barbarą z Klokmanów (zapewne Klopmannów) oraz Józefem i Krzysztofem Wereszczyńskimi. W r. 1809 zajmował się S. sprzedażą Karopola (pow. rosieński). W r. 1817 odziedziczył po swym bezdzietnym bracie majątki Kuciszki, Borkłojnie, Szylingiszki, Pukniany, Pomusze i Białkowszczyznę (pow. upicki). Dobra te, oprócz Szylingiszek, a poza nimi Linków, Klimuczki i Tytany (pow. upicki) pozostawił synowi. Zmarł 1 XI 1818, pochowany został w kościele w Rogowie. W r. 1823 wdowa po S-u i jego syn ufundowali w tym kościele altarię, składając jednocześnie ofiarę na msze za S-a i jego brata.
W małżeństwie zawartym 28 II 1781 z Marią z Oskierków, córką Rafała Alojzego Oskierki (zob.), 1.v. Rokicką, miał S. córkę Aleksandrę, wydaną w r. 1801 za swego brata ciotecznego Michała Kossakowskiego (zob.). Opiekował się też pasierbicą Izabellą Rokicką oraz krewnym żony Ignacym Oskierką, którego w r. 1784 oskarżył o najazd domu i porwanie pasierbicy; w tej sprawie zwracał się o pomoc do króla i do Dep. Wojskowego RN. Z drugiego małżeństwa, zawartego w l. dziewięćdziesiątych z Kazimierą z Koszczyców, miał córkę Teklę i syna Józefa (zob.), a wg Teodora Żychlińskiego także córkę Teresę, zamężną za Janem Szuksztą.
Epitafia ku czci S-a i brata Józefa oraz portret S-a w kościele paraf. w Rogowie, reprod. portretu w: Šmigelskytė-Stukienė R., Lietuvos didžiosios kunigaikštystės konfederacijos susidarymas ir veikla 1792–1793 metas, Vilnius 2003; – Boniecki, XI 296–7; Estreicher; Łoza, Kawalerowie, s. 30, 95; Małachowski–Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Małachowski–Łempicki S., Wolnomularstwo na ziemiach dawnego W. Ks. Lit., 1776–1822, „Rozpr. Wydz. II Tow. Przyjaciół Nauki w Wil.” T. 4: 1930 z. 1; PSB, (Karp Benedykt, Kossakowski Antoni, Kossakowski Michał, Oskierko Rafał Alojzy, Sołłohub Józef); Słown. Geogr., (Kuciszki, Łany, Jostyniki, Ołonety, Rogów); Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit., s. 5–6, 135–6; Żychliński, IV 204, V 5, 139; – Adolphowa K., Szlachta litewska wobec zbioru praw Andrzeja Zamoyskiego, w: Księga pamiątkowa koła historyków słuchaczy USB w Wilnie 1923–1933, Wil. 1933 s. 171; Bairašauskaitė T., Lietuvos bajorų savivalda XIX a. pirmojoje pusėje, Vilnius 2003 s. 336; Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1697–1794), Red. A. Rachuba, W. 2004 s. 398; Filipczak W., Sejm 1778 roku, W. 2000 s. 96–7; Iwaszkiewicz J., Wykaz dóbr ziemskich skonfiskowanych przez rządy zaborcze w latach 1773–1867, W. 1929 s. 42; Kalenkiewiczówna A., Rozkład partii Tyzenhauza na tle sejmików litewskich, w: Księga pamiątkowa koła historyków słuchaczy USB w Wilnie 1923–1933, Wil. 1933 s. 147; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1971 I 118, 642–3; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 roku, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 z. 2 s. 360; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. 1911 s. 166, 419; tenże, Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917 s. 114, 140, 156–7, 368–9; tenże, Jakub Jasiński, Kr. 1948 s. 74, 92, 115, 131; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903 s. 121–3; Sułek Z., Sprzysiężenie Jakuba Jasińskiego, W. 1982; Szczygielski W., Referendum trzeciomajowe. Sejmiki lutowe 1792 roku, Ł. 1994 s. 315; Szyndler B., Powstanie kościuszkowskie, W. 1994 s. 54, 117, 131; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska, W. 1995 s. 537, 596; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie w latach 1794–97, Wil. 1938 s. 67–8, 385–6; – Diariusz sejmu walnego z r. 1776, W. 1776 s. 16, 460; toż z r. 1780, W. 1780 s. 7–8; toż z r. 1782, W. 1782 s. 2–3; toż z r. 1784, W. 1785 s. 23, 35, 37, 38, 119; Korespondencja księcia Karola Stanisława Radziwiłła wojewody wileńskiego „Panie Kochanku” 1762–1790, Wyd. K. Waliszewski, Kr. 1888 s. 142, 145; Kossakowski J., Pamiętniki Józefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego, Wyd. A. Darowski, W. 1891; Matuszewicz, Diariusz, II; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Petyta JW. Michała Straszewicza marszałka upickiego…, [b.m.w.] 1798; Sumariusz generalny czynności konfederacji targowickiej, W. 1793 s. I2, O, P, R2; Vol. leg., VIII 837, IX 8, 34, 90; Wykład sprawy JWWJPP Michała marszałka upickiego i Józefa starościca starodubowskiego braci Straszewiczów z JWWJPP Antonim i Teresą z Eperyeszych Oskierkami…, [b.m.w.] 1799; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 705, 1208, 1213, 8113, 15035, 15186, 15187, 15189, 15191, 16711, Arch. Tyzenhauzów, Dz. H, nr H–1 s. 230, 636, nr H–2 s. 338, 696–703, 821, 823, 1248, Metryka Lit., VII nr 49 s. 61, 63, 76, 78, nr 50 s. 141–2, nr 52 s. 49; B. Czart.: rkp. 688 k. 305, 309, 319, rkp. 817 k. 527, rkp. 879 k. 795–7, rkp. 930 IV k. 731–7; B. Publ. m. stoł. W.: rkp. akc. 282 k. 212; Lietuvos centrinis valstybės archyvas w Wil.: F. 391 op. 4 nr 2831, op. 7 nr 1096, op. 9 nr 2688 (geneal. Straszewiczów), S.A. nr 15221 k. 77, 311, nr 15224 k. 566–7; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: F. 139 nr 4437, 4439, F. 151 nr 606, F. 207 nr 1947, 1949 (uniwersały S-a), F. 260 nr 433, F. 273 nr 2296, 2297; Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka w Wil.: F. 125 nr 4, 18, 21.
Monika Podgórzak