Radomski Mikołaj, Mikołaj z Radomia (XIV/XV w.), kompozytor. Miano R-ego utrwalono w nowoczesnej bibliografii polskiej i obcej jako «Mikołaj z Radomia», tłumacząc wielokrotną, oryginalną notatkę «Nicolaus de Radom», skojarzoną ok. r. 1440 z utworami muzycznymi (w B. Narod.: rkp. III. 8054, cytowanymi najczęściej pod dawną sygnaturą B. Krasińskich 52). W drugim zespole dzieł R-ego z tego samego czasu występuje miano kompozytora dwukrotnie w brzmieniu «slowye mycolayowo radomskego» (w B. Narod.: rkp. Lat. F. I. 378, zaginiony w r. 1944, zachowane fotokopie, fot. 5v., 23r.; znaczenie «slowye» w tym kontekście niejasne), co stanowi podstawę formy Mikołaj Radomski.
Nieznana biografia R-ego jest przedmiotem alternatywnej hipotezy wiążącej przesłanki datowania i stylu dzieł z różnymi osobami o tym imieniu, pochodzącymi z Radomia, odnotowanymi w l. 1379–1470. Ponieważ w l. 1426–7 w balladach muzycznych R-ego, utrzymanych w konwencji sięgającej połowy XIV w., zmieniano już teksty (m. in. na panegiryk przypisywany Stanisławowi Ciołkowi «Hystorigraphi aciem”) – daty urodzenia kompozytora szukać należy nie później niż ok. r. 1400; z kolei Magnificat R-ego odpowiada normie stosowanej dopiero po r. 1430 i jako dzieło «awangardowe» zapewne nie było komponowane przez starca. Okoliczności te wskazują na l. 1360–1480, a w nich okresy 1360–1440 lub 1400–80, odpowiednie dwom osobom, z których jedna jest identyczna z kompozytorem Mikołajem Radomskim. W relacji do tej alternatywy pozostają notatki wiążące to imię (wraz z pochodzeniem) z uniwersytetem praskim w r. 1379, beneficjami nadawanymi przez papieża Bonifacego IX w r. 1390, postacią magistra i bakałarza praw, a zarazem plebana w Drogini na początku XV w., posesorem kilku różnej treści rękopisów z XIV–XV w. (w B. Jag.: rkp. 389, 835, 1391, 1401), osobami odnotowywanymi w krakowskich aktach uniwersyteckich w l. 1420–70, a także z osobą, bliżej nie określonego pochodzeniem, Mikołaja, klawicymbalisty królewskiego w r. 1422, czy też studenta paryskiego z Polski, autora traktatu muzycznego zachowanego w Grazu (B. Uniw.: rkp. 873). Mogą one odpowiednio dotyczyć osoby kompozytora w jednym lub drugim okresie, ale żadne z tych skojarzeń nie jest pewne. Pomocą w tych przypadkach służą konteksty twórczości R-ego, zależnej stylistycznie od wzorów A. Zacara da Teramo (postaci z pewnością związanej w ostatniej ćwierci XIV w. z dworem papieskim, Bonifacego IX), G. Dufaya (po r. 1430), oraz twórców działających w kręgu wenecko-padewskim na przełomie XIV/XV w.; R. z pewnością przebywał w tych właśnie środowiskach. Związki jego z Krakowem uznaje się za oczywiste, jakkolwiek sygnowane mianem R-ego kompozycje, same w sobie danych ku temu nie zawierają.
Zachowana twórczość R-ego obejmuje 2 ballady, 3 pary Gloria-Credo, Magnificat oraz problematyczne, krótkie Alleluia dołączone do jednego z Gloria w sposób niejasny. Wszystkie utwory R-ego są trzygłosowe. Jego ballady odpowiadają konwencji czternastowiecznej francuskiej ars nova, jej fazie z końca stulecia. Są to trzygłosowe konstrukcje z partią wokalną w głosie najwyższym, repetycjami odcinków ze zmianą kadencji (wolty). Normą tego gatunku bywał świecki tekst w języku francuskim, zamieniany w czasach późniejszych na wtórny, łaciński. Ponieważ obydwa utwory R-ego zanotowano stosownie do tego późniejszego zwyczaju, ich oryginalne teksty nie są znane; francuskie, jak i polskie, wydają się w ich przypadku równie możliwe, jak i mało prawdopodobne. Jedna z ballad R-ego przetrwała ze wspomnianym panegirykiem „Historigraphi aciem” na cześć polskiej rodziny królewskiej, natomiast drugą przygotowano do podobnej adaptacji nie wpisując tekstu wcale, co stało się przyczyną współczesnych polemik interpretacyjnych. Kłopoty związane z balladami R-ego budzą domysły dotyczące muzycznej liryki w języku polskim już u progu XV w., ale i zastrzeżenia co do autentyczności ich autorstwa. 3 pary Gloria-Credo R-ego utrzymane są w stylu syntetyzowanej, francusko-włoskiej ars nova przełomu XIV–XV w. i odpowiadają wzorom wspomnianego A. Zacara da Teramo (podkreślane czasami wpływy Jana Ciconii są mniej oczywiste). Cechuje je brak cantus firmus, tendencja unifikacji głosów, cezurowanie konstrukcji, trójmiarowa pulsacja rytmiki, skłonność do centonizacji (zwłaszcza formuł kadencyjnych), pierwszeństwo ruchu melodycznego przed porządkiem harmonicznym (stąd częste konflikty współbrzmień), swobodna imitacja, sporadyczne rozszczepianie głosu najwyższego w celu otrzymania współbrzmień czterogłosowych lub – częściej – w celu interpolacji solowych, krótkich duetów. Magnificat R-ego należy do najwcześniejszych przykładów polifonicznego opracowania tego tekstu, a zarazem do najstarszych utworów z improwizowanym kontratenorem sposobem «per bordunum» («faux-bourdon»). Wprowadzenie tej techniki przypisuje się G. Dufayowi (po r. 1430) w tzw. Szkole burgundzkiej. Próby przypisania w tym przypadku pierwszeństwa R-emu należy uznać za mało uzasadnione.
Wyjątkowa pozycja R-ego w polskiej kulturze muzycznej 1. poł XV w. (brak innych postaci tej miary) sugeruje przypisanie mu kompozycji anonimowych z tego czasu, pochodzenia miejscowego, komponowanych do panegirycznych tekstów Stanisława Ciołka, jak „Cracovia civitas”, niekompletnie zachowanego „Nitor inclite claredinis”, ronda żaków krakowskich „Breve regnum” oraz ballady z kontrafakturą tekstu o św. Stanisławie „Pastor gregis egregius”. Supozycje te, prawdopodobne merytorycznie, nie mają odpowiedniego pokrycia w dokumentacji źródłowej. R. należy swą twórczością do międzynarodowej grupy kompozytorów przełomu XIV/XV w., działających w północnych Włoszech, uznawanej za protorenesansową; w warunkach polskich tego czasu (dzieła R-ego zachowały się tylko w rękopisach miejscowych) była to muzyczna interpolacja w kulturę jeszcze średniowieczną, co było wydarzeniem równie ambitnym, jak i w swych relacjach niezupełnie zrozumiałym, pozbawionym odpowiedniej analogii. Dzieła R-ego zostały wydane w: „Muzyka w dawnym Krakowie”, Kr. 1964 s. 10–28, „Muzyka staropolska”, Kr. 1966 s. 11–27, „Les oeuvres complètes de Nicolas de Radom (fl. 1420–1430)”, Minden 1969, „Musica antiqua polonica”, Kr. 1972 s. 29–54, „Antiquitates Musicae in Polonia”, W.–Graz 1976 XIV 212–17, 252–60, 270–2, 282–301, 347–56, 387–94, 443–8 (wydanie kompletne).
Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Kassel–Basel–London, 1961 IX; Słown. Muzyków Pol.; The New Grove Dictionary of Music and Musicians, London 1980 XVI; – Chomiński J. M., Historia harmonii i kontrapunktu, Kr. 1958 I 304, 312; tenże, [polemika z Z. Jachimeckim w sprawie symfonii Radomskiego], „Kwart. Muzycz.” 1950 nr 27–30; Clercx S., Johannes Ciconia. La vie et l’oeuvre, Bruxelles 1960 I 80; Jachimecki Z., Czy średniowieczny kompozytor polski, Mikołaj z Radomia napisał symfonię w trzech częściach?, „Kur. Liter.-Nauk.” 1935 nr z 21 IV; tenże, Muzyka na dworze króla Władysława Jagiełły, Kr. 1916; tenże, Muzyka polska, w: Polska, jej dzieje i kultura, W. 1928 s. 535–9; tenże, Muzyka polska w rozwoju historycznym, Kr. 1948 I cz. 1 s. 49, 62–74; tenże, Zagadnienie beztekstowej kompozycji Mikołaja z Radomia z rękopisu nr 52 Biblioteki Krasińskich w Warszawie, Spraw. PAU, Kr. 1949 nr 7; Kętrzyński S., Opieński H., Hymn na cześć Krakowa z XV w. Mikołaja z Radomia, „Kwart. Muzycz.” 1911 nr 1–2; Ludwig F., Die mehrstimmige Messe des 14. Jh., „Archiv für Musikwissenschaft” Bd 7: 1925; Maas Ch. J., Geschiedenis van het meerstemmig Magnificat tot omstreeks 1525, Groningen 1967 s. 18–23; Merlan F., Music in Poland. The fifteenth Century, w: Reese G., Music in the Renaissance, New York 1954 s. 742–5; Musielak H., W poszukiwaniu materiałów do biografii Mikołaja z Radomia, „Muzyka” 1973 nr 1; Perz M., Die Einflüsse der ausgehenden italienischen Ars nova in Polen, w: L’Ars Nova Italiana del Trecento, Certaldo 1970 III 465–83; tenże, Zur Textunterlegungspraxis in der Mehrstimmigkeit des 14. und 15. Jahrhunderts und über einige in Polen neu- und wiedergefundene Quellen dieser Zeit, w: Göttinger Musikwissenschaftliche Arbeiten. Kassel–Basel–London 1984 X 327–50; Poźniak P., [recenzja z t. XIV Antiquitates Musicae in Polonia], „Muzyka” 1979 nr 2; Staehelin M., [recenzja z t. XIV Antiquitates Musicae in Polonia], „Die Musikforschung” 1983 nr 2; Szczepańska M., Do historii wielogłosowego Magnificat w Polsce, „Kwart. Muzycz.” 1930 nr 9; taż, Muzyczne opracowania tekstów Stanisława Ciołka, „Roczn. Hist. Pozn. Tow. Przyj. Nauk.” T. 23: 1957 s. 177–82; taż, Nowe źródło do historii muzyki średniowiecznej, w: Księga pamiątkowa ku czci profesora dr. Adolfa Chybińskiego, Kr. 1930 s. 15–56; taż, O utworach Mikołaja Radomskiego (z Radomia) wiek XV, „Pol. Roczn. Muzykologiczny” 1936 II; taż, Studia o utworach Mikołaja Radomskiego, „Kwart. Muzycz.” 1949 nr 25, 1950 nr 29/30; taż, Zabytki muzyki wielogłosowej XV wieku, w: Z dziejów polskiej kultury muzycznej, Kr. 1958 cz. 1 s. 56–70; Węgrzyn-Klisowska W., Kilka uwag o kształtowaniu frazy w twórczości mszalnej Mikołaja z Radomia, „Muzyka” 1973 nr 1; – Perz M., Il carattere internazionale delle opere di Mikołaj Radomski, w: Göttinger Musikwissenschaftliche Arbeiten, [w druku]; Kamiński W., Twórczość kompozytorów obcych w polskich rękopisach XV wieku, P. 1954 [mszp.]; Wójcik R. J., Nicola Radomski compositore polifonico polacco 1426 circa, Roma 1956 [mszp. w: Pontificio Istituto di Musica Sacra Roma).
Mirosław Perz