Mikołaj z Wieliczki (ok. 1490–1559), profesor medycyny i rektor Akad. Krak., kanonik pułtuski, scholastyk kielecki. Przypuszczenie, że nazywał się Mleczko, opiera się jedynie na nie dających się bliżej określić związkach (pokrewieństwa?) z kanonikiem skalbmierskim Wawrzyńcem Mleczko z Wieliczki (zm. ok. 1534). Do metryki Uniw. Krak. wpisał się bowiem w półr. letn. 1503 jako Mikołaj syn Wojciecha z Wieliczki i jako Mikołaj z Wieliczki (niekiedy jako «doctor Vyeliczka») występuje we wszystkich późniejszych źródłach uniwersyteckich i kościelnych. Przygarnięty już w czasie studiów (1505) przez opiekuna niezamożnej młodzieży Macieja z Miechowa, do r. 1514 pozostawał na jego służbie jako serwitor i pisarz sądu rektorskiego (w l. 1511–14 kleryk diecezji krakowskiej i notariusz publiczny), później zaufany powiernik. Korzystając z gościny i materialnej pomocy swego protektora, odbył w l. 1503–13 normalne, choć nieco przydługie studia filozoficzne zakończone uzyskaniem bakalaureatu (1508) i mistrzostwa sztuk wyzwolonych (1513). Sporządzony przezeń w r. 1511 odpis „Canones stellarum fixarum et planetarum” Jana z Głogowa oraz kilka innych kodeksów z tej dziedziny zdają się wskazywać, że początkowo przejawiał zainteresowania astronomiczno-astrologiczne, później, niewątpliwie pod wpływem Miechowity, poświęcił się studiom medycznym, które rozpoczął, być może, jeszcze w okresie krótkotrwałej docentury na Wydziale Artium w l. 1513–14. Wysłany bowiem w jesieni 1514 na koszt Miechowity do Włoch, już w dn. 28 IX 1515 został powołany na pomocniczą katedrę medycyny w uniwersytecie bolońskim, a w rok później (13 VIII 1516) promował się w obecności Jana Solfy z Łużyc i Piotra Wedelicjusza z Obornik na doktora medycyny. W towarzystwie tego ostatniego odbył jeszcze podróż do Rzymu (doręczył przy tej okazji Janowi Magnusowi z Linköping odpowiedź Miechowity na polemiczny list w sprawie pochodzenia Gotów), w dn. 6 VI 1517 wpisał się do księgi bractwa S. Spirito in Sassie i dopiero jesienią 1517 lub z początkiem r. n. powrócił do Krakowa.
Uzyskawszy na wiosnę 1518 formalną zgodę Uniwersytetu na nostryfikację dyplomu doktorskiego, M. natrafił na opór ówczesnego dziekana Hieronima Wasserbrota oraz dra Jana Noskowskiego przy inkorporacji do Wydziału i dopiero dzięki interwencji Macieja z Miechowa – pełniącego wówczas obowiązki rektora – odbył w dn. 21 XII 1518, bez udziału pozostałych członków fakultetu, zwyczajową responsję pro loco. Towarzyszył do ostatnich chwil życia Miechowicie, którego zgon (8 IX 1523) uczcił wierszowanym epitafium, a następnie gorliwie zajął się wykonaniem postanowień jego testamentu. W jesieni 1523 zrezygnował z posiadanej od r. 1522 kolegiatury medycznej fundacji Miechowity i przeniósł się na katedrę zwyczajną tego przedmiotu, występując odtąd w źródłach jako lector ordinarius. W tym samym czasie otrzymał pierwsze beneficja kościelne: koadiutorię w kolegiacie pułtuskiej (13 VII 1523), nieco później (19 IX) altarię Św. Bartłomieja, ok. r. 1550 nadto psalterię w katedrze wawelskiej. Jako dziekan Wydziału Lekarskiego w l. 1523–5 pozwał, wraz z zaprzyjaźnionym Piotrem Wedelicjuszem z Obornik, przed sąd rektorski, a później biskupi, bakałarza medycyny M. Sokolnickiego za uprawianie niedozwolonej praktyki lekarskiej. Zakończony dopiero w marcu 1524, nie pozbawiony przy tym osobistych animozji, proces sądowy nie załagodził występujących również później częstych zadrażnień M-a z innymi członkami Wydziału (H. Wasserbrot, J. Noskowski, Wojciech Baza z Poznania, F. Choynowski) powstających, jak się zdaje, głównie na tle zawiści, jaką w środowisku lekarskim musiała wywoływać jego rosnąca popularność.
Ok. r. 1539 pod wpływem natarczywych nalegań kapituły pułtuskiej, domagającej się wypełnienia przyjętych zobowiązań rezydencji lub opłacania z przyznanej mu prebendy medyka kapitulnego, zdecydował się M., mimo polecających listów Piotra Tomickiego, Andrzeja Krzyckiego i Krzysztofa Szydłowieckiego, złożyć rezygnację z kanonii pułtuskiej, otrzymując w zamian scholasterię kielecką. W półr. zim. 1533/4 powołany został po raz pierwszy na urząd rektorski; piastował tę godność jeszcze kilkakrotnie: w r. 1533 i po 10-letniej przerwie w l. 1542/3–3. Na tym stanowisku dał się poznać jako gorliwy obrońca i stróż statutów uniwersyteckich, naśladując w tym względzie Macieja z Miechowa, m. in. w ostrych wystąpieniach przeciwko zwyczajowi noszenia ubiorów świeckich (1533). Wysoki autorytet i piastowane godności nie uchroniły go jednak przed brutalnymi represjami ze strony bpa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego za odmowę wydania spadku po zmarłym w r. 1554 profesorze teologii i sufraganie wileńskim Feliksie z Kazimierza. Skrupulatny wykonawca i egzekutor testamentów Macieja z Miechowa, Tomasza Rożnowskiego (1540), Marcina Bełzy (1549), w dn. 11 VI 1554 wtrącony został na rozkaz Zebrzydowskiego do więzienia, gdzie – jak donosił S. Hozjuszowi oburzony Piotr Porębski – niegodnymi «praktykami rzymskimi» usiłowano wymusić na nim wydanie zdeponowanej w jego mieszkaniu kwoty 11 000 złp. Wypuszczony na wolność dopiero po dwóch dniach (na interwencję kapituły krakowskiej), oparł się żądaniom biskupa, dążącego do zagarnięcia całego majątku, i doprowadził do rozdziału masy spadkowej Feliksa z Kazimierza między klasztor Dominikanów, Kolegium Większe i katedrę na Wawelu.
Złożywszy w r. 1543 urząd rektorski, M. mniej już udzielał się w życiu uniwersyteckim, chociaż do końca życia cieszył się opinią znakomitego medyka. Krąg jego pacjentów obejmował zarówno koła dworskie (w r. 1523 był wzywany do dworu Zygmunta Starego), jak i przedstawicieli wysokiej hierarchii kościelnej i państwowej. Leczyli się m. in. u niego: bp Andrzej Krzycki, sufragan płocki Piotr Lubart, wojewoda sandomierski Andrzej Tęczyński, kanclerz K. Szydłowiecki, Przecław i Hieronim Lanckorońscy, Zbigniew Siemieński, przede wszystkim Piotr Tomicki, którym M. opiekował się w ostatnich miesiącach życia i był obecny w r. 1535 przy spisaniu jego testamentu. Udzielał również porad lekarskich profesorom Uniwersytetu (Jan z Sanoka, Jakub z Sieradza) i mieszczańskim rodzinom krakowskim. Jeśli natomiast sądzić z tematyki jego wykładów oraz zawartości zasobnej astrologiczno-medycznej biblioteki fachowej (w której skład weszła część depozytu Macieja z Miechowa), w poglądach lekarskich hołdował raczej tradycyjnemu kierunkowi, gromadząc głównie przestarzałe kompendia medyczne arabskie i scholastyczne traktaty autorów włoskich. Zmarł w Krakowie 8 VII 1559, zapisując przed śmiercią 6 tomów ze swego księgozbioru na rzecz katedry medycyny oraz dwa puchary dla Kolegium Większego.
Żebrawski, Bibliografia; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny; Wisłocki, Incunabula, (zestawienie najstarszych druków i rękopisów z biblioteki M-a); tenże, Katalog; – Barycz, Historia UJ; tenże, Polacy na studiach w Rzymie; Birkenmajer L. A., Marcin Bylica z Olkusza oraz narzędzia astronomiczne, które zapisał Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w roku 1493, Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr., Kr. 1893 XXV; tenże, Mikołaj Kopernik, Kr. 1900; tenże, Stromata Copernicana, Studia, poszukiwania i materiały biograficzne, Kr. 1924; Hajdukiewicz L., Biblioteka Macieja z Miechowa, Wr. 1960; tenże, Księgozbiór i zainteresowania bibliofilskie P. Tomickiego na tle jego działalności kulturalnej, Wr.–W.–Kr. 1961; tenże, Przyczynki do życia i twórczości Macieja z Miechowa, w: Maciej z Miechowa 1457–1523, historyk, geograf, lekarz, organizator nauki, Wr.–W. 1960; Kamińska-Lewicka A., Biblioteka Jagiellońska w l. 1492–1655, w: Historia Biblioteki Jagiellońskiej, T. 1: 1364–1775, Kr. 1966; Lachs J., Lekarze krakowskiej kapituły katedralnej, Kr. 1905 s. 80, 85, 92, 183; Skulimowski M., Mikołaj z Wieliczki lekarz i uczony polskiego renesansu, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 4: 1959 nr 4 s. 621–9 (tu starsza literatura, której się w dalszym ciągu nie przytacza); – Acta rectoralia; Acta Tom., X, XVII; Cod. Univ. Crac.; Conclusiones Univ. Crac.; Dallari U., Rotuli dei lettori, legiste e artisti dello studio bolognese, Bologna 1891 II; Dziennik biskupa Piotra Myszkowskiego, „Kwart. Hist.” R. 47: 1933 s. 455; Hosii epistolae, II; Liber diligentiarum; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Materiały do dziejów kolegiaty Pułtuskiej, Arch. Kom. Hist. AU, Kr. 1916 X; – Arch. Kurii Metropol. w Kr.: Acta episcop. VII k. 105; Arch. UJ: rkp 69 s. 70; B. Jag.: rkp. 2482 (fragment dziennika z l. 1523–1524), Inc. 2697, Cim. 4735 (Zapiski Mikołaja Biema z Olkusza), Cim. 5514 (Zapiski M. Sokolnickiego), Inc. 2272 (Zapiski L. Vitreatoris, Zaosańskiego), Cim. 8420 (Zapiski Mikołaja z Szadka).
Leszek Hajdukiewicz