Szemraj Roman, pseud. Jastrząb (1914–1987), ksiądz rzymskokatolicki, pułkownik Wojska Polskiego, dziekan generalny Wojska Polskiego, jeden z liderów ruchu «księży patriotów».
Ur. 5 XI w Radomiu, był jedynym dzieckiem Walentego (zm. 1945), ślusarza (wg akt personalnych w CAW) i kelnera, oraz Wiktorii z Kołaczów.
Od r. 1923 uczył się S. w Państw. Gimnazjum im. Tytusa Chałubińskiego w Radomiu, skąd po ukończeniu piątej klasy przeniósł się do Gimnazjum Kurii Diecezjalnej w Sandomierzu. Po zdaniu 22 VI 1933 matury wstąpił do tamtejszego Wyższego Seminarium Duchownego. Dn. 11 VI 1938 przyjął święcenia kapłańskie z rąk administratora apostolskiego diec. sandomierskiej bp. Jana Kantego Lorka. Dn. 8 VIII 1938 został w Sandomierzu katechetą szkół powszechnych i Szkoły Zawodowej Żeńskiej. Dn. 30 VI 1939 z niewiadomych powodów poprosił o zwolnienie z tych obowiązków.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, 1 IX 1939, wstąpił S. jako kapelan do stacjonującego w Lublinie 45. Pułku Piechoty Strzelców Kresowych. Towarzyszył żołnierzom w walkach pod Hrubieszowem, Rawą Ruską i Tomaszowem Lub. Dn. 27 IX t.r. trafił do niewoli niemieckiej i przebywał w obozie jenieckim na lotnisku w Lublinie. Po zwolnieniu (sam twierdził, że po ucieczce), 12 X 1939, bp Lorek na początku stycznia 1940 wyznaczył go na wikariusza w Pawłowicach (pow. iłżecki), jednak S. odmówił przyjęcia tej funkcji. Dn. 31 I t.r. otrzymał zakaz nauczania w szkołach, a 3 II zawieszono go w wykonywaniu funkcji kapłańskich (prawdopodobnie ze względów obyczajowych). Po odprawieniu ośmiodniowych rekolekcji u radomskich bernardynów przywrócono mu 18 II uprawnienia kapłańskie, a 2 IX mianowano prefektem Szkoły Powszechnej im. Tadeusza Kościuszki w Radomiu. Dn. 26 VII 1941 został wikariuszem parafii w Chotczy Dolnej (pow. iłżecki), jednak już 15 IX t.r. (ponownie w maju 1942) prosił o zwolnienie ze względu na stan zdrowia. Pod koniec listopada 1942 otrzymał misję kanoniczną do nauczania religii w szkołach radomskich. Dn. 12 IV t.r. ks. Julian Maruszewski (pseud. Rogala) wprowadził go do konspiracji. S. przyjął pseud. Jastrząb i został kapelanem w Obwodzie ZWZ-AK Radom w stopniu majora. Podczas akcji «Burza» w r. 1944 służył jako kapelan w oddziałach partyzanckich w lasach koneckich i w okolicach Przysuchy.
Po zakończeniu wojny S. otrzymał w r. 1945 urlop i zgodnie z sugestią bp. Lorka udał się na tzw. Ziemie Odzyskane, jednak wbrew ordynariuszowi, nie do Jeleniej Góry, lecz do Grodkowa koło Opola, gdzie rozpoczął posługę wśród przesiedlonych z terenów zajętych przez ZSRR. Parafianie zarzucali mu zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, naganną postawę moralną oraz utrzymywanie kontaktów z funkcjonariuszami Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Dn. 1 IV 1946 został S. kapelanem garnizonu WP w Olsztynie. Objął tam obowiązki prezesa oddziału Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację. Dn. 30 VIII t.r. pozytywnie zweryfikowano go w stopniu majora. Od 8 I do 23 II 1947 był kapelanem stacjonujących w Kielcach jednostek 2. Warszawskiej DP im. Henryka Dąbrowskiego. Przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego z 19 I t.r. popierał na wiecach kandydatów Polskiej Partii Robotniczej. Od końca lutego do 28 X był zastępcą dziekana, a następnie (do 31 I 1950) dziekanem w Dowództwie Okręgu Wojskowego IV we Wrocławiu (Śląski Okręg Wojskowy). Dn. 12 VII 1947 mianowano go podpułkownikiem. Podpisał się pod rezolucją przyjętą 4 VI 1948 na odprawie kapelanów WP i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Agnieszkowie (pow. kaliski), krytykującą list papieża Piusa XII do biskupów niemieckich z 1 III t.r. W dn. 1–2 IX 1949 uczestniczył w Warszawie w zjeździe zjednoczeniowym organizacji kombatanckich, na którym powołano ZBoWiD; został członkiem komisji rewizyjnej jego Zarządu Głównego. W propagandowej broszurze „Księża mówią… Fragmenty przemówień, listów i oświadczeń kapłanów polskich” (W. 1949) opublikowano oświadczenie S-a: «my, księża katoliccy, jesteśmy obowiązani do posłuszeństwa wobec papieża tylko w sprawach religijnych, nigdy politycznych». Na początku r. 1950 włączył się w formowanie Komisji Księży przy ZBoWiD (tzw. księży patriotów).
Dn. 1 II 1950 objął S. funkcję zastępcy generalnego dziekana WP. W powołanej 28 II t.r. Głównej Komisji Księży przy ZBoWiD był do r. 1952 sekretarzem jej Zarządu Głównego i włączył się w tworzenie jej struktur terenowych, m.in. wygłaszając wielokrotnie referaty na spotkaniach Okręgowych Komisji Księży. Dn. 6 VII 1950 mianowano go pułkownikiem. Z powodu działalności w szeregach «księży patriotów» był wielokrotnie wzywany na rozmowy i upominany przez prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego (20 XII 1950, 28 III 1951, 5 I 1952), a bp Lorek udzielił mu 1 II 1951 ostrzeżenia kanonicznego. Szczegółowe raporty z rozmów odbywanych z prymasem Wyszyńskim składał funkcjonariuszom Min. Bezpieczeństwa Publicznego (nie był jednak zarejestrowany jako osobowe źródło informacji). Od 20 II 1951 w stopniu pułkownika pełnił obowiązki generalnego dziekana WP, a 26 I 1953 został dziekanem generalnym. W opiniach służbowych pisano, że z tych obowiązków wywiązywał się słabo i nie cieszył się autorytetem wśród kapelanów; «sam często lubi wypić, a na utrzymaniu swoim ma młodą kobietę, o której wiedzą inni księża kapelani» (CAW, sygn. 1537/75/320 k. 12). Podczas I Ogólnopolskiego Zjazdu Duchowieństwa Katolickiego w Warszawie (20–21 II 1952) przedstawił S. sprawozdanie z działalności Głównej Komisji Księży i został jej wiceprezesem. Był jednym z przedstawicieli Głównej Komisji Księży, którzy od sierpnia 1953 prowadzili rozmowy ze Stow. «PAX» Bolesława Piaseckiego o zasadach współpracy. Po internowaniu prymasa Wyszyńskiego (25 IX t.r.) rozmowy te doprowadziły do powołania 15 X wspólnej Komisji Duchownych i Świeckich Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Frontu Narodowego; S. został członkiem prezydium Komisji Krajowej, a 27 I 1954 również przewodniczącym jej sekcji sprawozdawczej. W lipcu t.r., mimo groźby usunięcia z urzędu, bp Lorek nie przystał na żądania władz nadania S-owi kanonii gremialnej w Kapit. Katedralnej w Sandomierzu, jednak 8 VII zgodził się, by bp Michał Klepacz, jako przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski, odznaczył go prawem noszenia rokiety i mantoletu oraz używania fioletowego biretu. Podczas drugiego zjazdu «księży patriotów» w Warszawie (23 XI) został S. wybrany do prezydium Głównej Komisji Księży; 12 VII 1955 podjęła ona decyzję o swej likwidacji. Dn. 16 XI t.r. w Kielcach przewodniczył konferencji księży z okazji «10-lecia ruchu społecznie postępowego».
Po przełomie politycznym w październiku 1956 bezskutecznie próbował S. zbliżyć się do zwolnionego z internowania prymasa Wyszyńskiego. Już jesienią 1959 włączył się w prace powołanego 30 VI t.r. Centralnego Koła Księży «Caritas» (od października Centralny Zarząd Kół Księży «Caritas»). Jesienią t.r. był członkiem delegacji, która udała się do Czechosłowacji, by zapoznać się z funkcjonowaniem tamtejszego Kościoła rzymskokatolickiego, całkowicie zależnego od władz komunistycznych. Dn. 22 VI 1960 został dokooptowany do prezydium Zarządu Głównego Centralnego Zarządu Kół Księży «Caritas». Na początku r. 1962 prymas Wyszyński przyjął go na rozmowę w kwestii służby wojskowej kleryków. Dn. 6 V 1964 przeszedł S. do rezerwy, otrzymał rentę inwalidzką drugiej grupy i zamieszkał w Łodzi. Do r. 1974 pomagał doraźnie w pracach duszpasterskich ks. Adamowi Pawęsce, proboszczowi we Wrzeszczowie (pow. radomski). S. zmarł 12 VIII 1987 w Łodzi, został pochowany w grobowcu rodzinnym na cmentarzu rzymskokatolickim w Radomiu. Był odznaczony Srebrnym (1947) i Złotym (1954) Krzyżami Zasługi, Krzyżem Kawalerskim (1950) i Komandorskim (1951) Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Partyzanckim (1950).
Fot. w «izbie kapelańskiej» przy rzymskokatol. kościele garnizonowym p. wezw. św. Agnieszki w Kr.; – Encyklopedia „białych plam”, Radom 2003 X 241, 256; Kochański A., Polska 1944–1991. Informator historyczny, IV (w druku); Spis duchowieństwa diecezjalnego i zakonnego w Polsce, 1979, P.–W. 1980; toż za r. 1985, P.–W. 1986; Spis duchowieństwa diecezjalnego w Polsce, P.–W. 1975 s. 351; – Bankowicz B., Ruch księży patriotów 1949–1955, czyli „koń trojański” w polskim Kościele katolickim, w: Ze studiów nad dziejami Kościoła i katolicyzmu w PRL, Kr. 1996 s. 8, 13–14; Deling K., „By w sobie naród skrzepł”, „Tyg. Powsz.” 2002 nr 36; Dudek A., Gryz R., Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kr. 2006; Markiewicz T., „Księża patrioci” w latach 1949–1955, w: Stosunki między państwem a Kościołem rzymskokatolickim w czasach PRL, W. 1998 s. 78, 80, 85, 116, 121; Micewski A., Stefan kardynał Wyszyński (1901–1981), W. 2000; Myszor J., Historia diecezji katowickiej, Kat. 1999; Noszczak B., Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego 1953–1956, W. 2008; Piontek P., Wesołowski M., Generalny Dziekanat Wojska Polskiego w latach 1945–1989, W. 2006; Podgórski M., Rzymskokatolickie duszpasterstwo wojskowe w Ludowym Wojsku Polskim, Tuchów [2009]; Stanaszek B., Diecezja sandomierska w powojennej rzeczywistości politycznej w latach 1945–1967, Sandomierz 2006 I, wkładka po s. 352 (fot. 16); tenże, Usunąć biskupa! Władze PRL wobec ordynariusza diecezji sandomierskiej Jana Kantego Lorka, Sandomierz 2004; Żaryn J., Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), W. 2003; tenże, „Księża patrioci” – geneza powstawania formacji duchownych katolickich, „Polska 1944/45–1989. Studia i Mater.” T. 1: 1995 s. 128–9, 135, 139–40, 148; Żurek J., Ruch „księży patriotów” w województwie katowickim w latach 1949–1956, W.–Kat. 2009; – Księża katoliccy Polski w służbie pokoju, W. 1950 s. 37 (fot.), s. 55; Owczarek S., Być zaangażowanym – być księdzem, W. 1982; Stefan Kardynał Wyszyński Prymas Polski w dokumentach aparatu bezpieczeństwa PRL (1953–1956), W. 2001; – „Dzien. Powsz.” R. 1: 1945 nr 212 (dot. ojca S-a, Walentego); „Kron. Diec. Sandomierskiej” R. 31: 1938 nr 3 s. 107, nr 6 s. 217, R. 34: 1941 nr 3 s. 35, 38, R. 35: 1942 nr 2–10 s. 27; „Monitor Pol.” 1951 nr A–79 poz. 1085, 1954 nr 108 poz. 1481; „Nowe Drogi” R. 3: 1949 nr 5 s. 142; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Łódz.” 1987 nr 188; „Kron. Diec. Sandomierskiej” R. 81: 1988 nr 7/8 (W. Staromłyński); – AAN: KC PZPR, sygn. 237/V/158 s. 122, 128, 182–3 (Sekretariat – kler katol. 1949–52, Meldunki Min. Bezpieczeństwa Publ.), sygn. 237/V/165 s. 42–3 (Sekretariat – kler katol. 1949–53); Arch. Diec. w Sandomierzu: Akta personalne S-a; CAW: sygn. CAW 1573/75/320 (akta personalne S-a); IPN w Rzeszowie: Zapisy ewidencyjne dot. S-a.
Bogdan Stanaszek