Sokoliński (Drucki Sokoliński) Samuel Stanisław, kniaź (zm. 1654), podwojewodzi i kapitan, potem podkomorzy smoleński, poseł na sejmy. Był drugim synem Janusza (zob.) i Aleksandry z kniaziów Łukomskich.
Jak wynika z uzasadnień w przywilejach na urzędy nadawane S-emu, brał on w młodości udział w kampanii smoleńskiej Zygmunta III i wojnie z Moskwą (1609–18). Dn. 8 VI 1624 był już podwojewodzim smoleńskim, podpisał wówczas jako poseł smoleński uchwały konwokacji wileńskiej. Urząd podwojewodziego objął S. z ramienia królewicza Władysława, będącego od r. 1621 administratorem woj. smoleńskiego. Od r. 1627 był nadto z nominacji woj. smoleńskiego Aleksandra Gosiewskiego kapitanem zamku smoleńskiego, dowodzącym tamtejszą załogą i odpowiadającym za jego stan obronny; stał na czele roty pieszej (60 ludzi) i chorągwi husarii (pełnił tę funkcję jeszcze w r. 1640). Jesienią 1632, w momencie inwazji armii moskiewskiej M. Szeina, był w Smoleńsku. Z powodu nieobecności ówczesnego woj. Aleksandra Gosiewskiego, wysłał 15 X listy na sejm konwokacyjny do prymasa Jana Wężyka, królewicza Władysława i hetmana w. lit. Krzysztofa Radziwiłła, informujące o postępach wojsk moskiewskich. Uskarżał się przy tym na zły stan murów smoleńskiej twierdzy i prosił o wzmocnienie załogi. Wraz z horodniczym smoleńskim Malcherem Gudziejewskim i Jakubem P. Wojewódzkim, porucznikiem roty husarskiej A. Gosiewskiego, dowodził obroną Smoleńska. Pod jego komendą znajdował się oddział pospolitego ruszenia (483 szlachty) oraz ok. 2 500 zaciężnych. Mimo blokady twierdzy utrzymywał S. kontakt z Radziwiłłem i od kwietnia 1633 informował go w szyfrowanych depeszach o trudnej sytuacji oblężonych, brakach w amunicji i kolejnych odpartych szturmach. Dn. 30 VI pisał, że nie wie, czy utrzyma dłużej zamek głównie z powodu buntów wśród «pospólstwa» (mieszczan), «których siła z murów do nieprzyjaciela spuszczać się poczęła i już wszystkę nagość Smoleńska odkryli». Po przybyciu we wrześniu t.r. pod Smoleńsk Władysława IV nadal odgrywał S. w twierdzy ważną rolę, m. in. brał udział w ataku na umocnienie J. Mattisona, nacierając na nie z twierdzy, 22 IX odparł uderzenie wojsk moskiewskich, ogniem z zamku wspierał atak na pozycje S.W. Prozorowskiego i wysłał oddział swych ludzi celem zajęcia obozu moskiewskiego. Po wprowadzeniu załogi królewskiej do twierdzy nadal skarżył się na braki w amunicji i zły stan obwarowań. Dn. 8 X 1633 otrzymał ze skarbu zwrot ponad 28 tys. złp., wyłożonych na utrzymanie wojska podczas oblężenia. Po odblokowaniu Smoleńska na krótko opuścił twierdzę, a na jego miejsce wyznaczono 2 XII Andrzeja Mańkowskiego. Dn. 20 II 1634 na sejmiku w Głoskowie obrano go podkomorzym smoleńskim. Dn. 6 VIII t.r. Władysław IV wyznaczył go do komisji dla rozsądzenia sporu między rotmistrzem Hrehorym Mińskim a chorążym trockim Aleksandrem Ogińskim o Zarubienki leżące w woj. smoleńskim we włości kaszpolskiej. Po powrocie do Smoleńska, występując w imieniu «rycerstwa murowego», upomniał się S. o należny żołd, «ćwierci darowne» i nagrody za wytrzymanie oblężenia. W liście do Radziwiłła z 19 IX 1634 pisał, iż obrońcy zamku winni być wynagrodzeni tak samo jak «wojsko polowe». Dn. 20 XI dostał nominację królewską na podkomorstwo smoleńskie, będąc już wówczas dworzaninem królewskim.
W r. 1637 posłował S. na sejm z woj. smoleńskiego. Wówczas to wraz ze star. liwskim Janem Oborskim, mianowano go posłem Rzpltej do Moskwy. Udać się tam mieli w odpowiedzi na poselstwo S. Szachowskiego, a także w celu zaproszenia cara Michała na ślub Władysława IV z Cecylią Renatą. W Moskwie posłowie stanęli dopiero 26 VIII. Na pierwszej audiencji u cara (30 VIII), przekazali zaproszenie na królewskie wesele i wręczyli upominki. S. ofiarował dwie róże rubinowe i zegarek, a jego syn Kazimierz, który był członkiem orszaku, szkatułę i «decymę» bursztynową. Po następnej audiencji (2 IX), przystąpiono do rozmów z delegacją moskiewską pod kierunkiem F. Szeremietiewa; poruszano m. in. sprawę wydania jeńców, stosunków handlowych oraz tytułu carskiego, pomijanego przez dyplomację Rzpltej. Dopiero 13 IX posłowie otrzymali odpowiedź i list cara do Władysława IV, 15 X wręczono im carskie podarki wraz ze zwrotem części tych, które przekazali Michałowi. Misja była jednak nieudana; nie otrzymali zgody na handel z kupcami moskiewskimi, a wobec spóźnionego terminu car odmówił wysłania delegatów na uroczystości weselne (przewidziane na 6 IX), obiecując wysłać ich później. Dn. 16 IX odesłano część jeńców, a 20 IX posłowie opuścili Moskwę i w początku października przybyli do Smoleńska. Był S. jednym z komisarzy Rzpltej, którzy 29 X t.r. pod Polanówką wymienili z komisarzami moskiewskimi akta dotyczące nowego poprowadzenia granicy na odcinku smoleńskim.
Na sejmie w r. 1638 reprezentował S. ponownie woj. smoleńskie, został też wyznaczony na jednego z komisarzy do rozgraniczenia województw smoleńskiego i czernihowskiego. Posłował następnie z woj. smoleńskiego na sejmy w l. 1640 i 1641. Na drugim z nich protestował przeciwko obiorowi kalwinisty Jana Papłońskiego na sędziego grodzkiego smoleńskiego. Na tajnej radzie senatu 4 II 1644, na której omawiano m.in. kwestię poprawy stosunków z Moskwą, skomplikowanych dodatkowo przez schronienie się w Rzpltej samozwańca Jana Faustyna Łuby i kontrowersje przy wytyczaniu nowej granicy polsko-rosyjskiej, mianowano S-ego, obok kaszt. bracławskiego Gabriela Stempkowskiego, posłem do Moskwy. Udać się tam mieli w odpowiedzi na przybyłe do Wilna poselstwo moskiewskie. Sprawa regulacji granicy stawiała zwłaszcza S-ego w trudnej sytuacji, ponieważ wiązała się z kwestią wydania Moskwie Trubczewska, przeciw czemu protestował jego krewny, marszałek orszański Jan Sokoliński (zob.). Stąd też zapewne dyplomatyczna choroba S-ego, którą umotywował przerwę w podróży i na jakiś czas zatrzymał się w Smoleńsku. Dołączył jednak w Moskwie do Stempkowskiego. Rokowania utrudnione zostały tym razem sprawą Łuby, którego wprawdzie zaprezentowano stronie moskiewskiej, ale zaraz po tym wywieziono go za granicę. W r. 1646 był S. deputatem smoleńskim do Tryb. Głównego.
Podczas bezkrólewia po śmierci Władysława IV, w obawie przez atakiem moskiewskim, pozostał S. w Smoleńsku. Dn. 28 VII 1648 sporządził rejestr popisu szlachty swego województwa, brał też udział w sejmiku smoleńskim 27–8 VIII, na którym radzono nad zagrożeniem ze strony powstania kozackiego. Posłował dopiero na sejm koronacyjny Jana Kazimierza w styczniu 1649 i został wyznaczony jednym z deputatów przy hetmanach oraz komisarzem przy woj. smoleńskim Jerzym Karolu Hlebowiczu do lustracji twierdzy smoleńskiej. Jednocześnie wyznaczono go do Tryb. Skarbowego w Wilnie. W r. 1650 był poborcą woj. smoleńskiego, a swoje spóźnione przybycie do Wilna i nieobecność na Tryb. Skarbowym (18 V) tłumaczył chorobą.
S. był właścicielem wielu drobnych wsi i sieliszcz w woj. smoleńskim (w r. 1650 posiadał tam 88 dymów osiadłych, 9 słobodczyków oraz 1 młyn) i połockim (m.in.: Horodeń, Wieręciej i majętność Kamień Ostrowno, którą sprzedał w r. 1630 krewnemu, wówczas pisarzowi lit. Janowi Sokolińskiemu ). Najwięcej nadań królewskich uzyskał na Smoleńszczyźnie. Już 6 V 1626 otrzymał tam przywilej na pewne dobra, w l. 1633–4 dostał m.in. 160 włók na uroczyszczach Mostach i Borsukach we włości małachowskiej oraz dobra po Filipie Bucholcie (Bucholcu), które w r. 1640 zamieniono na wsie: Borsuki, Mosty i Chałustowo z przyległymi gruntami. We włości małachowskiej trzymał nadto prawem lennym Baczmanów i Masłów, 27 II 1644 dostał przywilej na dobra Dziendzino z folwarkami (na trakcie dorohobuskim), 7 III t.r. król zezwolił mu scedować część wcześniejszych nadań, 29 XII 1649 otrzymał prawo do dochodzenia dóbr Paszkowa i Tycipina. W Smoleńsku korzystał S. z placu, który po r. 1648 scedował za zgodą króla referendarzowi lit. Cyprianowi P. Brzostowskiemu. Dn. 13 I 1650 wraz z żoną skazany został na banicję za odmowę oddania długu (12 390 złp.) star. mścisławskiemu Krzysztofowi Ciechanowieckiemu, zapisanego na jego włości w Mosłach (Masłowie?); wyroku nie wykonano z powodu uczestnictwa S-ego w Tryb. Skarbowym.
S. cieszył się uznaniem szlachty smoleńskiej. Na sejmiku woj. smoleńskiego 31 XII 1653 zalecono posłom upomnieć się u króla o nagrodzenie jego zasług wojennych. W r. 1654, w chwili wybuchu wojny z Moskwą, był wraz z rodziną w Smoleńsku. Został wówczas powołany w skład komisji przy woj. smoleńskim Filipie Obuchowiczu do kierowania obroną twierdzy. Dn. 9 VI 1654 dokonał spisu ziemian smoleńskich, którzy stawili się z pocztami do obrony twierdzy. Jego podpis widnieje pod oświadczeniem, obrońców zmuszonych do kapitulacji 25 IX t.r. Zmarł w pocz. października 1654 w Smoleńsku.
S. był żonaty z Jadwiga Rajecką. Z małżeństwa tego pozostawił dwóch synów, którzy uczestniczyli z nim w obronie Smoleńska w r. 1654: Kazimierza Samuela i Wincentego Stanisława (zm. po r. 1677), sędziego ziemskiego witebskiego.
Syn Kazimierz Samuel, który towarzyszył ojcu w poselstwie do Moskwy w r. 1637, był w r. 1648 rotmistrzem chorągwi powiatowej smoleńskiej, następnie został pisarzem grodzkim smoleńskim. Po śmierci ojca należał do przeciwników dalszej obrony zamku, otworzył bramy Smoleńska, zmuszając F. Obuchowicza do kapitulacji, po czym złożył przysięgę carowi Aleksemu i przeszedł na prawosławie. Dał on początek rosyjskiej linii rodu Druckich Sokolińskich.
Słown. Geogr. (Druck); Dvorianskije rody Rossijskoj Imperii, [Red.] S. V. Dumin, S. Pet. 1993 I 220–2; Niesiecki; Święcki, Historyczne pamiątki, II 123; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 477–8; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Celevič O., Učast Kozakiv v Smolenskoj vijni, „Zapisky Tovarystva im. T. Ševčenka”, L’viv 1899 t. 28 s. 34; Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, W. 1982; Hist. dyplomacji pol., II; Godziszewski W., Granica polsko-moskiewska wedle pokoju polanowskiego, w: Prace Kom. Atlasu Hist. Polski, Kr. 1935 z. 3 s. 25; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632, Opole 1986 s. 282; Kraushar A., Samozwaniec Jan Faustyn Luba (1643–1646), W. 1892; Lipiński W., Działania wojenne polsko-rosyjskie pod Smoleńskiem od października 1632 do września 1633, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 5: 1932; tenże, Początek działań rosyjskich w wojnie smoleńskiej, tamże; tenże, Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod Smoleńskiem, tamże T. 6: 1933; tenże, Stanisław Michał Krzyczewski. Z dziejów walki szlachty ukraińskiej w szeregach powstańczych pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, Kr. 1912 s. 262; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649, Wr. 1985 s. 248; Ostrowski B., Pospolite ruszenie szlachty smoleńskiej w XVII w., „Acta Slavico-Baltica” T. 13: 1989 s. 153, 168–70, 182; Wisner H., Król i car, W. 1995; tenże, Władysław IV, Wr, 1995 s. 65. 120; tenże, Wojsko w społeczeństwie litewskim I połowy XVII wieku, „Przegl. Hist.” T. 66: 1975 s. 57; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XXXIV 27; Archeografičeskij sbornik dokumentov, Wil. 1904 XIV 25; Arch. Jugo-Zap. Rossii, V 13; Chrapowicki J. A., Diariusz 1656–1664, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978 s. 47; Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1864; Lietuvos Vyriansiojo Tribundo sprendimai 1583–1655, par. V. Raudeliunas ir A. Baliulis, Vilnius 1988; Radziwiłł, Pamiętnik, I–III; Vol. leg., III 451, IV 276, 278; Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych posługujących do rozjaśnienia dziejów Litwy i złączonych z nią krajów (od 1387 do 1710) wydanych przez Komisję Archeologiczną wileńską. Pod red. M. Krupowicza, Wil. 1858 s. 84, 88; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. I nr 1034, Dz. II nr 1098, 1115, 1126, Dz. IV nr 182, Dz. V nr 14779 (listy S-ego szyfrowane do K. Radziwiłła z l. 1633–40), nr 14648/III (komput wojska z r. 1633), Dz. VI nr 36 (diariusz kancelaryjny J. Radziwiłła), Dz. X nr 310 k. 24; B. Czart.: rkp. 133 nr 131 (diariusz poselstwa do cara w l. 1637–8 S-ego i J. Oborskiego), rkp. 135 k. 131, rkp. 147 k. 662–664v., 818, rkp. 169 k. 701, 707, rkp. 1642 k. 85–87, 92–92v. (komput wojska w Smoleńsku), 192v., rkp. 2102 k. 74v., rkp. 2102 k. 80–81; B. Kórn.: rkp. 1095 k. 14; B. Narod.: BOZ 1768 k. 288; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 365 k. 254v.; B. Ossol.: rkp. 13621 s. 39–41, 47, 53–55, rkp. 16321/III k. 42, rkp. 3675 k. 1–14; Lietuvos Mokslų Akademijos Centrinės bibliotekos rankraštynas w Wil.: F. 16 nr 104 k. 176v.; Lietuvos valstybes istorios archyvas w Wil.: SA 11 k. 1227v.; Rossijskij gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F. 145 op. 1 nr 1 k. 4, F. 389 (Metryka Lit.) nr 108 k. 44–45v., 92v., 285–286v., 731–732v.; – Uzupełnienia Andrzeja Rachuby z W.
Mirosław Nagielski